Тіпті негізінен алғанда формальды түрде өтетін жиналыстардың өзінде кейбір адамдар ойларын ашық білдіріп, белгілі бір лауазым иелерінің атына сыни пікірлер айту арқылы көңілсіз жиындарда қалғып-шұлғып отыратын қалың жұртты бір серпілтіп тастайтын. (Бірден ескертейік, бұл жерде әңгіме белгілі бір мақсатты көздейтін оппозиция өкілдері туралы болып отырған жоқ). Неге екенін қайдам, соңғы жылдары осындай таңдандырарлық, таңқаларлық жайттар тым азайып кеткенге ұқсайды. Әйтеуір «азамат» деген сөздің біртіндеп қолданыстан шығып бара жатқаны анық.
Рас, бүгінде қоғам өзгерді, қоғаммен бірге адам өзгерді. Қоғамымыз нарық экономикасы деп аталады. Бұл сыпайы атауы. Тура мағынасында алсақ – ақшаға қараған тірлік. Ал ақшаға қараған тірлікте азаматтықтың да, ерліктің де қажеті шамалы. Керісінше, бұл жерде қулық-сұмдық, алдау-арбау әлдеқайда тиімдірек. Осындай айла-шарғылар арқылы ғана көп «шаруаны тындырып», көксегеніңе жете аласың. Алда-жалда азаматтық танытамын дей қалсаң жағдайым мүшкіл болды дей бер. Сауда-саттық пен азаматтық екі бөлек нәрсе. Сондықтан саудада азамат боламын деген адам банкротқа ұшырайды. Әрі кеткенде тапқан-таянғаны тамағына ғана жететіндей күйде күн көреді. Ал саудаға барған адамның ең алдымен байып кетуді ойлайтыны еш құпия емес.
Ертеректе бір қонақта болған кезімде сонда отырғандардың бірінің өзінің дүние-мүлкі, дәулеті, «игі жақсылармен» қарым-қатынасы туралы әңгімелегені есімде. Ондай «кәсіппен» өмірі айналысып көрмегендіктен шығар, жаңағы кісінің айтқандарын онша ұға қоймаған едім, сондықтан әңгімеміз де жарасып кете алмаған. Бүгінде мұндай әңгімелер дағдылы көрініске айналды.
Осындайда «Бір үйде жиюлы екен қазына мал, Көрсетті бәрін бізге ақсақал шал...» деп келетін Сұлтанмахмұт Торайғыровтың белгілі өлеңі көкейге оралады. Бір замандарда осы өлеңді байлыққа, әсіресе біреулерді қанау арқылы келетін байлыққа қызықпау керек деген тұрғыдағы насихат ретінде пайдаланушы едік, қазір өзіміз де сол жиған-тергенімен мақтанатын шалдың кебін кие бастадық. Неге екені белгісіз, осындай шылқыған байларды ешкім де әй, азамат екен деп айтпайды. Әрі кетсе «Е, ол шіріген бай ғой, жинаған үстіне жинап жатыр, тоятын түрі жоқ» дейді де қояды.
Сонда «азамат», «ер жігіт» деген сияқты мадақ сөздерді енді кімдерге арнап айтуымыз керек. Рас, өмірде батылдығымен де, батырлығымен де көзге түсіп жүрген жігіттер бар. Ондайлар не әскери өмірде немесе бейбіт тұрғындарды өрт, су тасқыны сияқты түрлі табиғи апаттардан құтқару кезіндегі ерліктерімен танылып жүр.
Бірақ біздің айтпағымыз ол емес. Біз күнделікті тіршілікте, бір қарағанда елеусіздеу көрінетін істерде азаматтық мінез көрсетіп жататын қарапайым адамдар жөнінде сөз қозғап отырмыз. Ондайларды батыр деуге де келмейді. Олар негізінен ешкімнің ала жібін аттамай, адал еңбегімен күн көріп, сол арқылы қалың жұртшылықтың құрметіне бөленіп, көптің бірі болып арамызда жүрген өзіміз сияқты жандар. Жайшылықта олар көзге де түсе бермейді, өйткені өзгелерден ерекшеленбейді. Тек қандай да бір мәселенің турасын айтып, әділдіктің туын биікке көтеретін сәттерде ғана белсеніп шығып, жалғандық пен жарамсақтықтың бел омыртқасын үзеді. Бұрын әйтеуір, солай болғаны анық.
Бүгін ше? Бүгін шырылдаған шындығың да, турап түсер туралығың да ешкімге керек болмай қалған сықылды. Оның есесіне, реті келсін-келмесін бір-бірімізді көзімізді бақырайтып қойып мақтау, түймедейді түйедей қылу, ләббайлап басымыз жерге жеткенше иілу сияқты «өнерлер» өрге шығып тұр. Бір кездері біреулерді көзінше мадақтау әдептілік болып есептелмейтін. Қазір ол өсудің, бедел жинаудың бірден-бір жолына айналды.
Мейлі ғой, әркім барымен базар дегендей, кім-кім де өз білгенімен өмір сүреді. Оларға жөн үйретейін деп жатқан біз де жоқ. Біздікі әйтеуір, «батыр халық болғанбыз, намысқой халық болғанбыз» деп кеуделерін ұратын кейбір ағайындарымыз істің шынайы жай-күйін бағамдар, бәлкім тәубені түсінер деген ой. «Шындық жоқ жерде сұмдық көп» деген екен баяғы өткен ата-бабаларымыз. Құлақ естіп, көз көрмеген небір сұмдықтардың жиілеп бара жатқаны да рас. Оның үстіне нағыз ер-азаматтар көбейіп жатса олардың ұрпаққа үлгі болары да анық. Басқаны былай қойғанда, оның өзі келешек буынға «Біз бұл өмірде қыруар жұмыстар тындырған, сөзіміз бен ісімізде алшақтық болмаған халықпыз» деген сөзді ұялмай айту үшін де керек.
Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
