Жер асты байлықтарымен қуантып, жер үсті сұлулығымен сүйсінтетін Маңғыстаудың экологиялық ахуалы қандай? Әрине, жер жүзінде бар мәселеден сырторай, жұмақта өмір сүріп отырмағанымыз белгілі, демек экологиялық проблема түбекті айналып өтіп кете алмайды.
Маңғыстаудағы экологияны ауызға алғанда, алдымен тілге оралатын тұс – «Қошқар ата» улы көлі – радиациялық қалдықтар қоймасы. «Айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды» демекші, бұл тақырып Маңғыстауда маңыздылығы жағынан да, аңыздылығы жағынан да барынша танымал тақырып. Кеңес одағы кезінде «Ұйқылыдағы» уран кенішін игеру салдарынан пайда болған улы көл көлемінің өсуі Одақ тараған соң тоқтаған өндіріспен бірге тоқтады. Жыл сайын көлге өндірістен құйылатын 25 миллион текше метр су тоқтаған соң, көл көлемі тартылып, жан-жағы жалаңаштана бастады. Бұл өз кезегінде топыраққа сіңген, құрғаған улы, зиянды тұнбалардың желмен бірге ұшып, ауаға, ауа арқылы қоршаған ортаға тарауына ұласты. Тек 90-шы жылдардың орта тұсындағы Азот-түк зауытынан әкелінген фосфат қалдығы зиянды топырақтың біраз жерін жауып, жағдайды біраз оңалта түскен. Алайда, зиянды қалдықтардың алдын алмаса арты ауыр зардаптарға соқтыруы мүмкін екенін аңғарған еліміз көлді залалсыздандыру, тұмшалау жұмыстарын қолға алғанына да оншақты жылдың жүзі болды. Төрт бірдей бағдарламаны жүзеге асыруды мақсат еткендер алдымен зауыттың қалдықтары жатқан, радиациялық фон аса жоғары болып тұрған 24 гектар жердегі қалдықтарды көміп, сыртынан қалыңдығы 25 сантиметр арматураланған бетонмен, оның үстінен таза топырақпен 1 метр қалыңдықта жапты. Келесі жылы мұндай жұмыстар тағы да 31 гектар жерге жүргізілді. Екінші бағдарламада көлдің суы тартылып, жалаңаштанған 2700 гектардай жерін рекультивациялау болса, қаланың тұрғын аймағынан шыққан қалдық суларды тазалап, «Қошқар ата» көліне айдау шараларын жүргізу үшінші бағдарламаға жүк. Мамандар, жылына 8,5 миллион текше метр су айдалып тұрса, көл суының табиғи булануының орнын толтырады деп есептейді. Улы көл айналасындағы топырақ құрамына ауқымды мониторинг жүргізу төртінші бағдарламаға міндет болған. 2015 жылдан бастап улы қалдықтар мен ауыр металдардың жан-жаққа тарамауы үшін 8 гектар аумаққа жыңғыл мен сексеуіл егілген.
Осынша жұмыстар жобаланып, жасалғанмен улы көл өзінің зияндылығын, қауіптілігін жойды ма? Мәселе осында. Жойған жоқ, себебі көлден шыққан жағымсыз иіс жүректі айнытып, басты айналдырады. Соңғы кездері экологтар ол өңірге мал жайылатынын, ол жердің шөбіне сіңген радиациялық элементтердің малдың еті мен сүтіне дарып, ол арқылы адамға берілуі мүмкін екендігін айтып, дабыл қағуда. Мамандар енді көлдің 50 шаршы шақырым аумағын қиыршық тас араласқан топырақпен көму қажеттігін айтады. Ол үшін уақыт та, қаражат та керек екен.
Маңғыстау өңірінде қазір обыр аурулары, қалқанша без – иод жетіспеушілігі дерті, өзге де сырқат түрлері көбейіп кетті. Аурудың көбеюіне «Қошқар ата» улы көлінің әсері бар шығар, кім білген?..
Эколог мамандар өңірде «экологиялық ахуалды ойдағыдай деп айтуға ауыз бармайтындығын» айтады. Айтуларынша, атмосфералық ауадан алынған бірқатар сынамаларда ауада азот қышқылының концентрациясы анықталса, 3 рет фенол мен метан көлемі шамадан жоғары болған. Топырақ сынамасында оның мұнай өнімдерімен, ауыр металдармен бүлінген фактісі кезіксе, суға жүргізілген сынамалардың біреулерінен мұнай өнімдерінің жоғары көрсеткіші, марганец, темір, никель, мырыш байқалған. Су дегенде, Каспий теңізі көз алдыңа келе қалады. «Арқада қыс жылы болса, арқар ауып несі бар?» демекші, теңіз қауіпсіз болса, итбалықтар қырылып, «суицид» жасап несі бар?! Осы орайда, елімізде жалғыз теңіз – Каспийді түбегейлі зерттейтін бірде-бір ғылыми-зерттеу институтының жоқтығы жан ауыртады. Ал көрші Ресейде басқа суларын қоспағанда, бір ғана Каспийдің флорасы мен фаунасын, кемелердің қозғалысын, тағы басқа да теңізге қатысты барлық жағдайды зерттеп-қадағалаумен 6 бірдей ғылыми-зерттеу институты айналысып келеді...
17 қап, 11 екі жүз литрлік бөшке мұнай сіңген майлақы топырақ, 130 тонна және 500 тонна балластық мұнай сіңген су астының қиыршық тасты топырағы секілді мұнай қалдықтарын тиеген ресейлік «Аракс» кемесінің Маңғыстауға келіп ұзақ уақыт аялдауы көпшілікті алаңдатты. Кеме тұрған жерден судан алынған сынама қалыпты болып танылғанмен, кемеден алынған сынама метанның қалыпты деңгейден көптігін байқатқан. Өңір басшысы Е.Тоғжановтың күн ысыған сайын жарылу қаупі жоғарылаған кемедегі мұнай қалдықтарын залалсыздандыру жұмыстарын жүргізуге дереу шешім қабылдауы тұрғындарды қуантып тастады.
Экология – өмір, экология – болашақ. Оны қорғау, келеңсіз жағдайлардың алдын алу – өмір мен болашаққа жасалған қамқорлық. Сондықтан, экология, қоршаған орта мәселесіне немқұрайлы қарамау қашанда негізгі міндет, басым бағыт болуы тиіс.
Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
Маңғыстау облысы
