– Экспедиция тізгіні Иштван Бенцзенің қолында. Оның жанында жерлесі, фотограф-кинооператор Ласло Цако бар. Ақтаудан басталатын ұзақ сапардың алғашқы жолбастаушысы Маңғыстау облыстық ұлттық спорт клубының директоры Қанағат Сүйебаев болды. Олар Ақтаудан шыққаннан салт атпен Отпантау, Шетпе, Бейнеу өңіріндегі ескерткіштерді аралап, одан Үстірттің үстіменен Шалқардың Бозой дейтін жеріне дейін сегіз жүз шақырымды 10 тәуліктен астам жүріп өтіпті. Мен экспедицияға Ақтөбе облысына қарасты Шалқар ауданының Бозой деген жерінен қосылдым. Сол уақыттан бері мадияр бауырларыммен күні-түні бірге жүрмін. Талай ғажап өңірлерді тамашалап келеміз. Мадияр туыстарға атақты батыр Есет Көтібарұлы кесенесін көрсеттік.
Сонау Ақсақ темір заманында тұрғызылған Балғасын кесенесіне соқтық. Бұл өлке ертеде әйгілі Орақ батырға қоныс болған жер. Содан Ақтөбе облысының Ырғыз ауданындағы метеорит түскен Жаманшың атты жерге тоқтадық. Төрткүл дүние ғалымдары таңданатын өңірдің бірі осы. Мұнда метеорит 700 мың жыл бұрын құлаған деп есептеледі. Әлемдегі жүзден астам меториттер ішінен көлемі жағынан Тунгустан кейінгі екінші орын алатын осы Жаманшың метеориті. Қазан шұңқыр диаметрі бес жарым шақырым. Метеорит диаметрі 500 метр. Жер планетасының басқа бұрышында жоқ «Иргизит» деп аталатын құнды тастар тек осы Жаманшыңда ғана бар. Облыс, аудан басшыларының қадағалауымен әр елді мекендерде венгрлермен кездесу жасалып отырды. Меймандарымыз құрмет-сыйдан кенде болған жоқ. Сөйтіп, оншақты күнде Ақтөбе облысының Ырғыз, Шалқар аудандарына қарасты 700 шақырымға жуық жерін басып өттік. Содан Ақтөбе шекарасынан асып, Қостанай облысына қарасты Торғайдың Ақшығанақ дейтін ауылына жеттік. Сол маңға таяу тұрған Әбілхайыр ханның зираты бейнетаспаға түсірілді. Одан Жангелдин ауданы, Міржақып Дулатовтың ауылы Қызбелге жеттік. Осы өлкеде венгрлердің 2012 жылы арнайы барып орнатып кеткен, ағашқа өрнектеп жасалған түркілердің 9 метрлік биік ескерткіші тұр. Қызбелден Амантоғай арқылы Амангелді ауданына, одан Арқалыққа өттік. Арқалықтан соң Ә.Майкөтов атындағы ауылға аз аялдап, одан Қарағанды облысының жері Қарақойын-Қашырлының жазық даласы арқылы, Құланөтпес өзеніне тірелдік. Құланөтпес ауылы тұрғындарының қолынан дәм таттық. Нұра ауданына қарайтын Жанбөбек ауылындағы Қарақойын орта мектебінде бір әдемі кездесу өтті. Қазір Ақмола облысының Қорғалжын өңіріндеміз. Ендігі жоспар Есіл өзені бойындағы қалың тарихи ескерткіштерді асықпай аралау. Сөйтіп, бұйыртса, біз енді бір апта шамасында Астанаға осы салт атты тобымызбен бармақшымыз, – деді.
Жолаушылар бас-аяғы 2,5 мың шақырым жолды салт атпен жүріп өткен. Орта есеппен тәулігіне 70 шақырымнан жүріп отырған. Иштван Бенцзенің бұл қазақ даласын төртінші мәрте атпен аралауы екен. Осы сапарлардағы мадияр туыстар көздеген ең үлкен шаруаның бірі – бұған дейін түсірілген бейнетаспаларды біріктіріп, бір үлкен тарихи-деректі фильм жасау көрінеді.
Ендігі әңгімені, бұйыртса тамыз айында Иштван Бенцзе мырзаның өз аузынан естиміз деген үміттеміз. Оған дейін атажұртын аралауға құмар мадияр туыстардың сапары сәтті болғай деп тілейік.
Төлеген Жәкітай
