«Ұрыс бар жерде ырыс тұрмайды» дейді. Адамда үрей, қорқу басым болса, қызметтегі еркіндікке де, өнімді еңбекке де қол жеткізу екіталай. Ал тыныштықта, өз құқыңның бұзылмайтындығына сенім барда, алаңсыз еңбек ету қашанда берекелі болмақ. Қазіргі күні бүкіл әлем бойынша адам құқына ерекше маңыз берілуде. Ең бастысы, алдымен адам құқы талапқа сай қорғалатындай болуы керек. Сондықтан да Президент Нұрсұлтан Назарбаев «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында заң үстемдігіне айрықша жол ашты. Онда елдегі құқық тәртібі мен заңдылық барысына Ұлт жоспарының екінші реформасы ретінде аса маңыз берілді. Өйткені, бұл жолғы реформаның мәні тәуелсіз сот төрелігі мен Қазақстанның бүкіл құқық қорғау жүйесінің тек қана азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, заңдарды қатаң орындауға және құқық тәртібін нығайтуға бағытталуы тиіс болды. Міне, осы заң үстемдігі арқылы ғана мемлекеттің барлық салалары халыққа қызмет етуде әділдік жолында жұдырықтай жұмылып, ел мүддесін асқақтата алатындығына көз жетті.
Әрине, еліміз тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап-ақ өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағыт ұстаған мемлекет ретінде көрсетті. Конституциямызда жазылғандай, Қазақстан мемлекетінің жоғары құндылықтары адам және оның құқықтары мен бостандығы болып табылады. Ал мемлекетіміздің басты байлығы адам болса, оның заңды құқын қорғаудан артық міндет жоқ. Жоғарыда айтқанымыздай, бұл міндеттер ойдағыдай сақталса ғана құқық тәртібі мен заңдылық жүзеге асады. Міне, бұларды заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету аясында алдын ала жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексі мен жаңа «Жоғары Сот Кеңесі туралы» заң қабылданды. «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңға, Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске тиісті өзгерістер енгізілді. Мұндай заңнамалар неліктен қажет болды? Ең алдымен, халықтың сотқа деген сенімін қалыптастыру және нығайту қажет еді. Аталған жаңартылған заңнамалар қоғамның сот жүйесіне деген сенімін арттыруға ықпал еткені қазіргі кезде айқындалып отыр. Сол арқылы адамдар әділдік тек сотта ғана салтанат құратынына көз жеткізді. Бұл – аталған реформаларды орындаудағы ең басты көрсеткіш.
Ал мұның тағы бір маңызды тұсы, Ұлт жоспарында айтылғанындай, заңның үстемдік құруы халықтың тұрмысын жақсартып, экономикамызды нығайтуға өз әсерін тигізетіні айдай анық. Еліміздің экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуына қаржы салатын инвесторларға сенімділік береді. Бұл бағытта дауларды, ірі инвесторлар қатысатын дауларды қарау үшін құрылған мамандандырылған сот алқасының орны бөлек. Осындайда сот төрелігі барысында заңды үкім, әділ шешім ең басты көрсеткіш болып табылады. Сондықтан, кәсіби біліктілігі жоғары судьялар корпусын қалыптастыру сот жүйесінің тиімділігін арттыратын алғышарт болды. Бұл мәселе қашанда бірінші кезектегі маңызға ие. Осыған орай, Ұлт жоспарында айтылғандай, реформа барысында судьялыққа кандидаттарға қойылатын біліктілік талаптары мен іріктеу тәсілдері жаңадан қаралды. Біліктілік емтиханын тапсыру рәсімдері күшейтілді, соның ішінде психологиялық тестілеудің рөлі артты, полиграфта зерттеу жүйесі енгізілді. Соған сәйкес Сот жюриі де өз қызметін жаңа тәртіпте жүргізуге көшті. Ал судьялық кадрларды даярлау мен олардың кәсіби деңгейін арттыру міндеті Жоғарғы Сот жанындағы Сот төрелігі академиясына жүктелді. Академияны құру оқу процесі мен сот практикасын барынша үйлестіруге мүмкіндік берді.
«Ұрыс бар жерде − ырыс тұрмайды» дейді. Адамда үрей, қорқу басым болса, қызметтегі еркіндікке де, өнімді еңбекке де қол жеткізу екіталай. Ал тыныштықта, өз құқыңның бұзылмайтындығына сенім барда, алаңсыз еңбек ету қашанда берекелі болмақ. Қазіргі күні бүкіл әлем бойынша адам құқына ерекше маңыз берілуде. Ең бастысы, алдымен адам құқы талапқа сай қорғалатындай болуы керек. Сондықтан да Президент Нұрсұлтан Назарбаев «100 нақты қадам Ұлт жоспарында заң үстемдігіне айрықша жол ашты. Онда елдегі құқық тәртібі мен заңдылық барысына Ұлт жоспарының екінші реформасы ретінде аса маңыз берілді. Өйткені, бұл жолғы реформаның мәні тәуелсіз сот төрелігі мен Қазақстанның бүкіл құқық қорғау жүйесінің тек қана азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, заңдарды қатаң орындауға және құқық тәртібін нығайтуға бағытталуы тиіс болды. Міне, осы заң үстемдігі арқылы ғана мемлекеттің барлық салалары халыққа қызмет етудегі әділдік жолында жұдырықтай жұмылып, ел мүддесін асқақтата алатындығына көз жетті.
Әрине, еліміз тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап-ақ өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағыт ұстаған мемлекет ретінде көрсетті. Конституциямызда жазылғандай, Қазақстан мемлекетінің жоғары құндылықтары адам және оның құқықтары мен бостандығы болып табылады. Ал мемлекетіміздің басты байлығы адам болса, оның заңды құқын қорғаудан артық міндет жоқ. Жоғарыда айтқанымыздай, бұл міндеттер ойдағыдай сақталса ғана құқық тәртібі мен заңдылық жүзеге асады. Міне, бұларды заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету аясында алдын ала жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексі мен жаңа «Жоғары Сот Кеңесі туралы» Заң қабылданды. «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңға, Қылмыстық-іс жүргізу кодексіне және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске тиісті өзгерістер енгізілді. Мұндай заңнамалар неліктен қажет болды? Ең алдымен, халықтың сотқа деген сенімін қалыптастыру және нығайту қажет еді. Аталған жаңартылған заңнамалар қоғамның сот жүйесіне деген сенімін арттыруға ықпал еткені қазіргі кезде айқындалып отыр. Сол арқылы адамдар әділдік тек сотта ғана салтанат құратынына көз жеткізді. Бұл – аталған реформаларды орындаудағы ең басты көрсеткіш.
Ал мұның тағы бір маңызды тұсы, Ұлт жоспарында айтылғанындай, заңның үстемдік құруы арқылы халықтың тұрмысын жақсартып, экономикамызды нығайтуға өз әсерін тигізетіні айдай анық. Еліміздің экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуына қаржы салатын инвесторларға сенімділік береді. Бұл бағытта дауларды, ірі инвесторлар қатысатын дауларды қарау үшін құрылған мамандандырылған сот алқасының орны бөлек. Осындайда сот төрелігі барысында заңды үкім, әділ шешім ең басты көрсеткіш болып табылады. Сондықтан кәсіби біліктілігі жоғары судьялар корпусын қалыптастыру сот жүйесінің тиімділігін арттыратын алғышарт болды. Бұл мәселе қашанда бірінші кезектегі маңызға ие. Осыған орай, Ұлт жоспарында айтылғандай, реформа барысында судьялыққа кандидаттарға қойылатын біліктілік талаптары мен іріктеу тәсілдері жаңадан қаралды. Біліктілік емтихан тапсыру рәсімдері күшейтілді, соның ішінде, психологиялық тестілеудің рөлі артты, полиграфта зерттеу жүйесі енгізілді. Соған сәйкес Сот жюриі де өз қызметін жаңа тәртіпте жүргізуге көшті. Ал судьялық кадрларды даярлау мен олардың кәсіби деңгейін арттыру міндеті Жоғарғы Сот жанындағы Сот төрелігі академиясына жүктелді. Академияны құру оқу процесі мен сот практикасын барынша үйлестіруге мүмкіндік берді.
Соттар жұмысында мұндай жоғары жетістіктерге жетудің өзіндік тың жолдары, оң бағыттары қарастырылған. Міне, соның бірі – үш сатылы сот жүйесі. Үш сатылы жүйе сот сатыларын оңтайландырып, сот әділдігіне қол жеткізуді айтарлықтай жеңілдетті және түпкілікті сот шешімдерін қабылдау уақытын қысқартты. Соның нәтижесінде апелляциялық сатының рөлі барынша күшейді. Бұл – шетелдік озық тәжірибеге негізделген үрдіс. Барлық елде апелляция соттың соңғы сатысы болып табылады. Демек, сөздің тоқетері – сот істерінің басым бөлігі өңірлерде қаралып аяқталуы тиіс, яғни апелляциялық қаулылар өте сирек жағдайларда ғана қайта қаралуы керек.
Жалпы, еліміздің елдігін, халқымыздың бірлігін, ұлттар мен ұлыстардың татулығын, бейбіт өмірдің баяндылығын айқындайтын, іс жүзінде олардың жүзеге асуына жол ашатын сындарлы заңдарымыздың ізгілікті саясаты екендігі даусыз. Осы міндеттерді іске асыру үшін мемлекеттік тұр-
ғыдан барлық қолайлы жағдай жасалып келе жатқаны да әмбеге аян. Экономикамыздың жандануы, кәсіпкерліктің қанат жаюы, осының нәтижесінде халықтың әл-ауқатының артуы, алдымен, тәртіпке, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара білген бірлігімізге тікелей байланысты. Ал бұл орайда, яғни заң үстемдігін нығайту барысында тек соттардың төрелік етуі ғана жақсарып қоймағаны рас. Соның нәтижесінде құқық қорғау органдарының қызмет сапасы да арта түсті. Енді бұл мерейлі жетістіктеріміздің одан әрі жалғасын таба беруі үшін заң үстемдігі нақты өмірде түпкілікті орнығуы қажет. Ол үшін заңдарымыздың мәні мен мазмұны, сапасы, негізгі мақсаты уақыт талабымен үндесіп, қажеттілікке сай жауапкершілігі де арта бергені жөн.
Мәселен, Ата Заңымыздағы прокуратура туралы 83-бапқа 22 жылдың ішінде алғаш рет өзгеріс енгізілгені туралы жаңа заң қабылданды. Бұлардың барлығы адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен кәсіпкерліктің, мемлекеттің мүддесін қорғаудағы жұмыстарды күшейтуге бағытталған. Енді алдағы кезеңде де Конституцияда бекітілгендей, мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүргізу міндеті сапалы атқарылып, іс жүргізетін прокурорлардың рөлін арттыру арқылы олардың басты назары қылмыстық процеске бағытталады. Қылмыстық, әкімшілік іс ақпараттық жүйелері мен «Заңдылық» атты ақпараттық-талдамалық жүйелерді одан әрі қолданысқа енгізу жалғастырыла бермек. Олар несімен тиімді? Бұл жүйелер барлық істер бойынша өндірістің сапасын арттырады, қажетсіз құжат айналымын азайтады, іс материалдарын бұрмалауға жол бермейді, әр сатыда уақыт үнемделеді, сондай-ақ, істі жүргізу сатысы мен сотқа жөнелту кезінде де процестік кемшілікке жол берілмейді.
Ал азаматтардың өтініштерін қарау барысында жаңа әдістерді, оның ішінде өңірлерде Құқыққорғау қызметтері орталықтарын ашуды жүзеге асыру үшін және азаматтардың өтініштерін қарау жұмысын жаңа әрі сапалы деңгейге көтеру үшін прокуратураларда қабылдау орталықтары ашылып, онда бір топ кәсіби мамандар (прокурор, адвокат, медиатор, нотариус, психолог, пробация қызметі мен әкімдік өкілдері) тегін әрі көпсалалы құқықтық көмек көрсететін болады. Бұл «100 нақты қадам» Ұлт жоспарынан 100-қадамынан бастау алып, құқықтық қызмет көрсетуді бір жерде шоғырландыруды көздейді.
Бұдан бөлек, Ұлт жоспарында аталғанындай, барлық құқыққорғау органдарының және бәрінен бұрын, полицияның адамдардың заңды мүддесін қорғау мен құқықтық тәртіпті нығайту жолында адал қызмет етуге қол жеткізуі жүзеге асырылып келеді. Бұл үшін жергілікті билік органдары мен жергілікті қоғамдастықтарға есеп беретін жергілікті полиция қызметі құрылып, бүгінде тиісті жұмыстар атқарып жатыр. Сондай-ақ, 28-қадамда көрсетілгендей, полиция қызметкерлерін іскерлік қабілеттері негізінде іріктеу жүйесін жақсарту, кәсіби дағдыларын және жеке тұлғалық қасиеттерін тексеру үшін іс басындағы полиция қызметкерлерін және қызметкерлікке кандидаттарды тестілеудің арнайы жүйесі енгізілді.
Іріктеу жүйесін жақсартуға бағытталған «Құқыққорғау қызметі туралы» Заңға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға байланысты құқыққорғау органдарының білім беру ұйымдарына оқуға түсетін адамдарды қоспағанда, құқыққорғау органдарына қабылданатын кандидаттар үшін бәсекелестікке қабілетті көрсеткіштерді және олардың кәсіби білім дәрежесін ескере отырып, лайықты қызметкерлерді анықтау мақсатында үш сатылы іріктеу қамтамасыз етілді. 29-қадамға сәйкес, құқыққорғау органдарының қызметкерлерін мемлекеттік қызмет жүйесіне қосу әрі әрбір құқыққорғау қызметінің ведомстволық ерекшеліктеріне қарай бірыңғай қызмет ету ережесін енгізуге байланысты «Құқыққорғау қызметі туралы» және «Мемлекеттік қызмет туралы» заңдардың өзгерістеріне байланысты құқық қорғау органдарының қызметкерлері мемлекеттік қызметтің бірыңғай жүйесіне енгізілді.
Осылайша, заң үстемдігін арттыру арқылы барлық саланың құқықтық жауапкершілігін күшейту жолға қойылды. Бұл әр мекеме, ұйымдарға заң талабына сай өз міндеттерін ойдағыдай орындай алуына кепілдік берілген дегенді білдіреді. Өйткені, осы заң үстемдігінің салтанат құруын көздейтін сот жүйесі мен құқыққорғау органдары Конституцияға, кодекстерге, өзге де заңдарға енгізілген өзгерістер мен түрлі реформалардың арқауы арқылы барлық салалардың тиімді жұмыс жүргізуін жүзеге асыруға құқықтық сенім береді. Міне, бұл елімізде құқықтық мемлекеттің орнықтырылу барысы – біртұтас жаңғырту үдерісі арқылы шешіліп жатқан конституциялық міндет болып табылады. Демек, Елбасы сөзімен айтқанда, осы істерді жүзеге асыру арқылы қазақстандықтардың, сондай-ақ, шетел инвесторларының ұлттық сот және құқық қорғау жүйесіне сенімін арттырып, тұтастай алғанда, еліміздегі бизнес ахуалды жақсартады.
Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»
