– Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен экономикалық және қоғамдық сананы жаңғыртуды мұрат еткен Қазақстанның үшінші жаңғыруы іске асырылып жатқаны белгілі. Бұл міндеттердің қатарында әлеуметтік саланы жаңғырту мәселесі де бар. Әңгімемізді осы бағытта атқарылып жатқан жұмыстардан бастасақ...
– Қазақстанның үшінші жаңғыруы кезеңіндегі басты мақсат – Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына енуі. Бұл маңызды қадам әлеуметтік-еңбек саласына да бірқатар міндеттер жүктеді. Мұның бәрі халықтың өмір сүру сапасын жақсартуды көздейді. Бағыттардың біріншісі – еңбек нарығын жаңғырту. Осы мақсатта халықтың жұмысқа орналасуына жәрдемдесіп, отандастарымызды еңбек нарығындағы сұранысы жоғары кәсіптерге қайта оқыту, кәсіпкерлік негіздеріне үйрету секілді жұмыстарға айрықша маңыз беріліп отыр. Азаматтарға кәсіптік-техникалық білім беру орындарында тегін оқуына жағдай жасалып, кәсіпті игеруде қысқа мерзімді курстар ұйымдастырылуда. Осы орайда мемлекет оқуға кететін шығындарды өтеп, шәкіртақы төлейтін болады. Жол кіресі де төленіп, оқып жатқан азаматтарға бір реттік ыстық тамақ беріледі. Ал шалғай өңірлерде тұратын азаматтарға оқу қолжетімді болуы үшін мобильді оқу орталықтары ұйымдастырылмақ.
Бұл тұста министрлік қолға алған нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы шеңберінде бірталай шаруа еңсерілгенін атап өткен жөн. Мысалы, осы жылдың 7 айында жұмысқа орналастыру шараларының арқасында 213 мыңнан астам адам еңбекпен қамтылып, әлеуметтік жұмыс орындарына 18 мың адам, қоғамдық жұмыстарға 61 мыңға жуық азамат жіберілді. Ал 15 мың маман жастар тәжірибесіне жолданса, 120 мыңдай азамат жұмыспен қамту орталықтары арқылы тұрақты жұмыс тапты.
Еңбек нарығын жаңғыртудың келесі бағыты жұмыс күшінің бір саладан екіншісіне ауысуын басқару болса, үшіншісі – үйлесімді көші-қон саясатын ұйымдастыру.
Министрлік әлеуметтік қызмет көрсетуді жаңғырту аясында әсіресе, өмірдің қиындығына тап болған, тағдырлы азаматтарға ерекше көңіл бөліп отыр. Айталық, мұндай топқа жататын азаматтар қызмет көрсету ұйымын таңдау мүмкіндігіне ие болды, ал әлеуметтік қызметтердің тегін көлемін алуға құқы жоқ тұлғалар үшін қоса қаржыландыру тәсілдері пайда болды. Мысалы, бұрын өзін-өзі күте алмайтын жандар, адам саудасы мен зорлық-зомбылық құрбандары, белгілі бір тұрағы жоқ адамдар, арнаулы интернат-үйлерге жіберілетін еді. Енді олардың күтімімен үкіметтік емес ұйымдар айналысады. Бүгінде 106 үкіметтік емес ұйым 6 мыңнан астам адамды қамқорлығына алды. Егер мұндай әлеуметтік көмек түрі болмаса, мемлекет қолданыстағыдан бөлек, тағы 60 интернат үйін салуға мәжбүр болар еді.
Ендігі бір мәселе, азаматтық қоғам ұйымдары көбіне қалаларда жұмыс істейді. Олардың қызметін кеңейте түсу мақсатында жеке секторды осы салаға тартып, қызметтер тарифі мен стандарттар қайта қарастырылмақ. Осылайша, нарықтағы бәсекелестікті күшейтіп, жұртшылыққа көрсетілетін әлеуметтік қызметтер сапасын арттыруды көздеп отырмыз.
– Рухани жаңғыру аясында Елбасы «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасын жүзеге асырып, тәуелсіздік жылдарында табысқа жеткен, ерен еңбегімен көзге түскен тұлғалардың өмірбаяндарын өзгелерге үлгі ету жөнінде тапсырма берді. Осыған байланысты сіздердің де қолға алған тың бастамаларыңыз бар деп естідік...
– Әлбетте, бұған дейін қалтарыста қалып келген 100 жаңа есімді анықтау – барлығымызға ортақ жоба. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі өмірге құштар, ерекше ерік-жігерімен елдің сүйіспеншілігіне бөленген 5 үміткерді таңдап, арнайы құрылған комиссияның қарауына жіберді. Мысалы, сондай кейіпкеріміздің бірі – министрлік ұйымдастырған үздік әлеуметтік жобалар байқауының жүлдегері Елдос Баялышбаев. Оның тағдыры өзгеге өнеге боларлық. Елдос жол апатына түсіп, мойын омыртқасын зақымдап, арбаға таңылып қалған еді. Бірақ аяқ астынан болған ауыр апат Елдостың дене бітіміне зиян келтірсе де өр рухы мен жігерін жасыта алған жоқ. Ол қиындыққа қасқая қарсы тұрып, күндіз-түні еңбектенгеннің арқасында аяғынан тік тұрды. Қазір ол осы қажыр-қайратын өзгелерге де үйретіп, төсекке, арбаға таңылған жандардың жігерін жанып, ортаға оралуына барын салып жүр. Елдос 2014 жылы «Мүгедектерді спорттық оңалту орталығы» қоғамдық бірлестігін ашып, оны жемісті басқарып келеді. Сол жылы алған 3 млн теңге сомасындағы грант қаржысын арнайы жаттығу құралдарын жасауға жұмсады. Екі жылдың ішінде осы орталықтан 260-тан аса адам оңалту шараларынан өтті. Енді ол Алакөл жағалауында мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған алғашқы шипажайдың іргетасын қалап жатыр.
Сондай-ақ, «Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетудің Өскемен балалар орталығы» КММ директоры Ольга Батуева мен «Шырақ» мүгедек әйелдер қауымдастығының төрайымы Ләззат Қалтаева, Астана қаласы әкімдігі жанындағы «Нұрлы жүрек» әлеуметтік қызмет көрсету орталығының жетекшісі Серік Бөпежанов пен Тараз қаласындағы орта мектеп оқушысы, 8 айлық кезінен ауыр сырқатқа шалдыққан, бірақ өмірге деген құштарлығымен талайға үлгі болған Исаак Мустопуло сынды азаматтар да «100 жаңа есім» жобасына лайықты жандар. Мұндай тамаша азаматтар туралы да ұзақ әңгімелеуге болады.
– Мүмкіндігі шектеулі жандар демекші, елімізде мүгедектердің еркін жүріп-тұруына жағдай жасау, арнайы пандустар мен автотұрақтар жасақтау секілді мәселелер қаншалықты оңтайлы шешіліп жатыр?
– Қазір Қазақстанда 655 мыңға жуық мүгедек адам бар. Бұл – халықтың 3,6 пайызы. Солардың 62, 2 пайызы – еңбекке жарамды жастағы азаматтар болса, 12,5 пайызы – 18 жасқа дейінгі балалар. Оларға жағдай жасау, құқын қорғау үшін Қазақстан БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы конвенциясын ратификациялаған. Осы құжатта айтылған жұмыстарды тиімді ұйымдастыру мақсатында елімізде Мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2012-2018 жылдарға арналған шаралар жоспары кезең-кезеңімен жүзеге асырылып келеді.
Сонымен қатар, мүмкіндігі шектеулі жандардың кедергісіз жүріп-тұруы үшін әлеуметтік және көлік инфрақұрылымы нысандарын олардың ыңғайына қарай бейімдеу жұмыстары да назардан тыс қалған емес. Министрлік жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, жыл сайын көлік және қоғамдық орындарды бейімдеудің өңірлік карталарын жасайды. 2017 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша, барлығы 30,3 мың нысан паспортталды, соның ішінде 19 мың нысанда мүгедектердің жүріп-тұруына қолайлы жағдай бұрыннан жасалған болса, 12,7 мың нысанға бейімдеу жүргізілді.
Жалпы, мүмкіндігі шектеулі жандарға кедергісіз орта қалыптастыру мақсатында әрбір облыста өңірлік жоспар бекітіледі. Онда мүгедектердің қажеттілігіне қарай бейімдеуді қажет ететін нақты ғимараттар мен нысандардың тізбесі де көрсетілген.
«Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңында жергілікті атқарушы органдар, кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар ортақ пайдаланылатын көлiк құралдарына, тұрғын үйлерге, қоғамдық және өндірістiк мекемелерге, ғимараттар мен үй-жайларға, әуежайлар мен темiр жол вокзалдарына, тағы басқа да ғимараттарға мүгедектер еркін кіріп-шығуы үшін жағдай жасауы міндетті деп атап көрсетілген. Сондықтан бұл заң талабын ешкім бұзуға құқы жоқ. Бұған қоса, белгілі бір нысанның құрылысы басталғаннан пайдалануға берілгенге дейін халықтың жүріп-тұруы шектеулi топтары үшін қолайлы жағдай жасалуы тиіс. Бұл мәселе де ерекше бақылауға алынған.
Министрлік БҰҰ-мен бірлескен жобасы шеңберінде «Қолжетімділіктің интерактивтік белсенді картасы» порталын әзірлеп шығарды. Бұл friendlybuilding.kz порталының ерекшелігі сол, мүгедектердің ыңғайына қарай бейімделген нысандар туралы ақпаратты онлайн режімде енгізуге, нысанның қаншалықты бейімделгенін көруге, берілген мәліметтің дұрыстығы мен дәлдігін тексеруге мүмкіндік береді. Портал қолданушылары әрбір нысанда жүргізілген бейімдеудің сапасын бағалап, ұсыныс-пікірін қалдыра алады.
– Жаңа өзіңіз айтып кеткендей, еліміздегі мүгедек жандардың 12,5 пайызы – 18 жасқа дейінгі балалар. Қазақстанда мұндай жеткіншектердің күтушісіне де жәрдемақы тағайындалады. Бірақ бала 18 жасқа толғаннан кейін бұл қаражат алынып тасталады. Алайда, мүмкіндігі шектеулі балалардың ішінде өздігінен жүріп-тұра алмайтын ауыр жағдайдағы жандар да бар. Олар үлкейген сайын ата-анасына қиын. Осыны ескере келгенде, мүгедек бала күтушісінен жәрдемақыны алып тастау қаншалықты әділетті?
– Иә, қазіргі таңда 18 жастан асқан мүгедек жанға қараушы отбасыны (адамды) әлеуметтік қолдау мәселесі өткір тұр. Бұл мәселені кәмелет жасқа толған мүгедек баласы бар ата-аналар да белсенді көтеріп жатыр. Әрине, мүгедек балалар «ересектер санатына» өтуіне байланысты олардың жағдайы оңалып, түзеліп кетпейтінін біз де жақсы түсінеміз. І топтағы мүгедектердің өзіне қарауға қауқарсыздығын, жұмысқа жарамсыздығын ескере отырып, министрлік 18 жастан асқан І топ мүгедегінің күтімімен отырған тұлғаға ай сайын берілетін мемлекеттік жәрдемақыны ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшерінде тағайындау жөніндегі мәселені қарады. Осыған байланысты қажетті есептеу жұмыстарын жүргізіп, Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына жібердік. Бұйыртса, 2018-2020 жылдары жоспарланған жәрдемақыны мемлекеттік медициналық-әлеуметтiк мекемелерде (ұйымдарда) тұрған адамдарды қоспағанда, 13 980 адам алады деп болжануда.
Республикалық бюджеттік комиссияның оң шешімінен кейін 18 жастан асқан, бала кезінен І топ мүгедегіне жататын азаматқа тағайындалатын және төленетін ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақыны енгізу заңнамалық негізде бекітілетін болады.
Әңгімелескен
Қымбат ТОҚТАМҰРАТ,
«Егемен Қазақстан»
