Көкірегінде сәулесі бар әр адам жарық дүниеге келген соң зымыран заманның ағымына ілесіп, жүйткіген уақыт көшінен қалып қоймай, бойымдағы барымды, көкейге жиған нәрімді халқымның игілігіне жұмсасам деп талпынары хақ. Ал, өміріне өнерді серік еткен әртістер үшін бұл талап-жігерін жаныр намыс қайрағы, ой-санасын, түйсік-сезімін сәт сайын толықтырып, көкжиегін кеңейтіп, өмір танымын байыта түсер сарқылмас бұлақ болса керек. Белгілі кино әртісі, каскадер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Байкенже Белбаев осы талаптың үдесінен шыға білген азамат.
Он үш баланың кенжесі дүниеге келгенде әкесі 53, анасы 51 жаста екен. Халқымыздың дәстүрімен кіші баланы бетінен қақпай өсірген аяулы ата-анасының бірінен 12, екіншісінен 13 жасында айырылған Байкенжені әпкесі Меруерт Алматыдағы №12 мектеп-интернатқа әкеліп орналастырады. Халық суретшісі Әбілхан Қастеевтің ұлы, кейін белгілі кинооператор болған Әбілтай Қастеев, танымал кинорежиссер Қаныбек Қасымбеков сияқты қатарластарымен бірге сол мектеп-интернатта тәрбиеленеді. Әкесі Әбіктің домбырамен шырқаған әндерін тыңдаудан жалықпай, жасынан ат құлағында ойнап өскен талапты өрен интернаттан кейін халқымыздың аяулы қызы, елімізде цирк өнерін дамытуға өмірін арнаған Гүлжаһан Ғалиева басқарған Алматы эстрада-цирк студиясының акробатика-гимнастика бөліміне оқуға түсіп, халқымыздың өнерпаз перзенттері Қайрат Байбосынов, Қапаш Құлышева, марқұм Лұқпан Есеновпен бірге оқиды. Сол жылы Шәкен Айманов түсірген «Найзатас бөктерінде» атты телефильмдегі көпшілік көрініске қатысқан Байкенже кино өнеріне біржола ғашық болады.
Студияны тәмамдаған соң осы құштарлық оның Мәскеудегі өнер ордасы – ВГИК-тің актерлік бөліміне түсуіне түрткі болып, Кеңес Одағы кино өнерінің небір ғұламаларынан дәріс алып, талай тарландарды көзімен көреді. 1974 жылы «Қазақфильм» киностудиясында алғаш рет Кино актерлері театры ашылып, Байкенженің табиғи таланты да мол екенін жазбай таныған комиссия мүшелері Кененбай Қожабеков, Нұрмұхан Жантөрин тәрізді майталмандар Нұржұман Ықтымбаев ағасы екеуін конкурссыз қабылдайды.
Ал, Байкенженің бойында каскадерге тән дене күші, ептілік, әбжілдік, көзді-ашып жұмғанша күрт шешім қабылдап, шалт қимылдай білу тәрізді қасиеттердің бәрі тоғысып жатқанын көрген режиссерлер оны негізінен осы тұрғыда қызметке шақыра бастайды. Жалпы, кинодағы каскадерлердің орны бөлек, бұл мамандыққа лайықты адам өте сирек кездеседі. Алайда, олардың еңбегі елене бермейді, көрерменнің көзіне шалынбайды, көбінесе аты-жөні белгісіз болып қала береді. Мәселен, айтулы туынды ардагер ағамыз Шәкен Айманов түсірген «Атаманның ақыры» фильмінің жалғасы «Транссібір экспресіндегі» Наталья Орынбасарованың ойнаған кейіпкері аттан жығылатын көрініске Байкенже түсті деп кім ойлайды? Бірақ, әшейінде ешкімге есесін жібермейтін ол каскадердің қызметін қомсынып, маған толыққанды рөл бер деп ешкімді жағалаған жоқ, ешкімнің жағасына жармасқан емес. Кино өнерінің кәдесіне жарасам болды деп қанағат етті. Атым шықпады деп қынжылатын жөні де жоқ, кезінде әзербайжан киногерлері түсіріп, Кеңес Одағының халқы түгел дерлік көрген «Бабек» картинасындағы шайқас көріністерін қойған каскадер, өмірлік досы, шығыс жекпе-жегін жете меңгерген алғашқы қазақтардың бірі, марқұм Тыныбек Танин екеуін білмейтін қазақ кемде-кем шығар, сірә. 1981 жылы тамызда «Лениншіл жас» газетінде бұлар туралы осы басылымның сол кездегі тілшісі Жанболат Аупбаевтың «Каскадер» деген атпен жазған мақаласы замандастарының арасында олардың есімін аңызға айналдырып жіберген-тін. Ерлікті ту еткен халқымыздың ер жігітке тән қасиеттерді өнер биігіне көтере білген азаматтарды төбесіне көтеріп, құрмет тұтатыны түсінікті де.
«Орта жүз Абай қойған атын батпай, Үстіне ояз кірмес жауап қатпай», – деп ақын Біржан жырлағандай, халықтың өзі еркелетіп Байкал атап кеткен актердің шын есімін көпшілік қауым біле де бермейді. Бұл оның кішіпейілдігін танытса керек. Сөйтіп, Байкал-Байкенже Белбаев өткен ғасырдың 70-ші жылдарының Орта шенінен бастап «Қазақфильмде» түсірілген картиналардың бәріне дерлік және одақ көлеміндегі көптеген фильмдерді өмірге әкелуге өз үлесін қосып, әр жолы режиссерлердің ризашылығына бөленумен жүрді. Соны місе тұтты, пендешілікке салынып: «Анау менің рөлім еді, мына рөлді ойнауға мен лайықты едім», – деп ешкімге өкпе айтқан жоқ. Бірақ, сенім білдіріп ұсынған рөлден тартынған емес. 1979 жылы режиссер Сапар Сүлейменов түсірген «Боранды түн» фильмінде бас кейіпкер Қайсарды, КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болған әйгілі «Нан дәмі» картинасында комсомол ұйымының жетекшісі тракторшы жігітті сомдады.
Еліміз егемендік алғаннан бері Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында түсірілген картиналардың бәріне дерлік атсалысып, үлесін қосқан ол қомақты рөлдерде ойнап, көрерменнің көңілінен шыққан кейіпкерлер жасады. Режиссер Мейірім Кәрібозовтың «Сағым» фильміндегі бас кейіпкер, Болат Қалымбетовтің «Сардар» картинасындағы қалмақ қолбасшысы, Рүстем Әбдірашевтің «Балалық шағымның аспаны» фильміндегі есепші Тойбай, Сламбек Тәуекелдің «Махамбеттің семсері» картинасындағы хорунжий Ықылас, ресейлік режиссерлер Егор Кончаловскийдің «А»-ға қайта оралу», Эльдар Оразбаевтың «Афалинаның қарғуы» фильмдеріндегі кейіпкерлері экраннан жарқырай көрініп, көрермен көңілін баурап алған бейнелер.
«Балалық шағымның аспаны» фильмінде Байкал-актер жай ғана атқа мініп жортып бара жатқан кісіні бейнелеуге тиіс болатын. Рөл деуге де келмейтін эпизодтық сол көріністің шынайылығына тәнті болған режиссер табан астында сценарийшілерге тапсырма беріп, ақыры көпшіліктің ықыласына бөленген кейіпкер өмірге келді. Сондай-ақ ВГИК-те бірге оқыған досы, сол оқу орнының экономика факультетін тәмамдаған, еліміздің қазіргі Қорғаныс министрі Әділбек Жақсыбеков сценарийін жазған «Афалинаның қарғуы» фильмінде бас кейіпкерлердің бірінің бейнесін сомдап, қос қанатты қырандай актерлік шеберлік пен каскадерлік өнерді қатар меңгергенін көрермен қауымға паш етті. Бұл туынды 2010 жылы сәуір айында Мәскеуде өткізілген детективті фильмдердің ХІІ фестивалінде «Көркем детективті фильм» саласы бойынша бас жүлдеге ие болып, сол жылы желтоқсан айында Киевте өткізілген «Алтын Георгий» фестивалінде «Үздік сценарий үшін» санаты бойынша жеңімпаз атанды.
Байкалдың өнерін ресейлік режиссерлер де жоғары бағалайды. Қазір ол Семей полигонында сутегі бомбасын сынақтан өткізудің зардабы туралы Павел Чухрайдың «Мәскеу-400» деп аталатын картинасына түсіп жатыр.
«Мен киноға еңбек сіңірдім немесе сіңіремін деп ойламаймын. Мен кинода және киномен өмір сүремін, – дейді Байкал Белбаев. – Көзімнің тірісінде мені ешкім де, ештеңе де кинодан ажырата алмайды. Кино – халықтық өнер, ұлтымыздың асыл қасиеттерін – ерлігін, өрлігін, адалдығын, әділдігін, кеңпейілдігін жас ұрпақтың бойына сіңіре беруіміз керек».
Кейіпкеріміздің зайыбы да белгілі киноактриса, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, дубляж саласының майталманы Гүлзия Белбаева. Екеуі сонау 70-ші жылдардың орта шенінде режиссер Сатыбалды Нарымбетовтің «Бала кезімдегі Дон Кихот» картинасында бірге ойнап, көрерменнің ықыласына бөленген. Қазір ұл-қыз тәрбиелеп өсірген олардан немере сүйіп отырған ардақты ата-ана, үлгілі отбасы. «Немерелеріме халық музыкасын, әсіресе, Құрманғазының күйлері мен классикалық музыка туындыларын үнемі тыңдатамын, – дейді Байкал. – Бәлкім түсінбес. Бірақ, құлағына сіңе берсін, кейін есейген соң өздері-ақ ұғады. Жалпы, жастарға айтарым – ең кемі айына бір кітап оқып отырыңдар, адамның ой-өрісін, сана-сезімін көркем әдебиеттің озық үлгілеріндей байыта алатын ешқандай тәрбие құралы жоқ. Бірақ, бұл менің емес, қазақ кинорежиссурасының қазіргі көшбасшысы, жазушы әрі режиссер Сатыбалды Нарымбетовтің сөзі».
Байкалдың қаншалықты кішіпейіл, кіршіксіз адал екені осыдан-ақ байқалса керек. Сонымен қатар, басшылар туралы пікірі де көңілге қонарлық. «Біреулер бастықтарды жамандауға құмар, әлде сонда батыл болып көрінемін деп ойлай ма екен, қайдан білейін. Мысалы, «Қазақфильмге» Ермек Аманшаев басшы болғаннан бері қаншама жұмыс істеліп жатыр. Бұрын-соңды болып көрмеген көптеген жаңа техника алынды, ешкім естімеген жас режиссерлер кино түсіріп, жас актерлер халыққа танылды. Тіптен, кино түсірмеген режиссер қалды ма бізде? Осының бәрі еңбек емес пе! Сыртынан тіл беземей, жақсының жақсылығын айту керек қой», - дейді өзінен бұрын өзгеге болсын деп тілейтін абзал да арлы азамат.
Абырой арқалаған актерге біздің де тілегіміз тек қана жақсылық болмақ. Халқымыздың мерейін өсіріп, мәртебесін арттыруға жан аямай үлес қосып жүрген азаматтың мерейтойын республика көлемінде атап өтсе де артық етпес еді. Ал, өзі туып-өскен, топырағына аунап, тұнығына қанған қасиетті Аягөз өңірі үшін бұл үлкен мерей болары хақ.
Нұрлан ҚАМИ, жазушы. Алматы.
