Осы ұзынқұлақты сөз зергері, ғибратты Ғабең – Ғабит Мүсірепов өзінің атақты «Жиырма төрт сағатта» атты кезінде «Правда» газетінің тұтас бір бетінде жарияланған әңгімесінде былайша сипаттайды: «Қандай хабар болса да Орынборға жетуі мұң, одан әрі шексіз-шетсіз қазақ даласына ұзынқұлақтың өзі алып кетеді. Телеграммалар кешігеді, пойыздар кешігеді, уәкілдер кешігеді. Ұзынқұлақ ондайды білмейді. Кейде тіпті Орынбордың өзі орта жолда қалып, Москва, Париж, Лондон хабарлары атқа, түйеге мінгесіп алып даланы шарлап кетіп бара жатады» деп келеді де, классик жазушы ұзынқұлақтың қасиет-қырларын да жайып салады. Ғабеңе жүгінсек: «Алланың қолынан өткен әрбір мүшелік сияқты, ұзынқұлақтың да өзіне ғана тән мінездері бар. Естіген хабарды аздап өсіріп, аздап өңдеп, аздап толықтырып, жағымды болса өз ауылына, өз еліне қарай бұрып, жағымсыз болса көрші ауылға, басқа елге қарай аудара салатыны болмаса, басқа күнәсі болып көрген емес».
Иә, ұзынқұлақ та ұлттың өмір дағдыларынан, тұрмыс пен тіршілік салттарынан, халықтың ділі мен мінезінен хабардар ететін ұлы феномен дер едік. Әріге бармай-ақ, ұзынқұлақ деген атаудың өзінен қазақтың жан-дүниесі, жаңалық әңгімеге жақындығы көрінеді. Телефоны жоқ замандарда, одан кейін де уақыттан оза шауып, өз миссия-міндетін артығымен атқарған ұзынқұлақ әлі де халықпен бірге жасасып келеді. Қазақ бар жерде қашанда ұзынқұлақ та бар. Байқап қарасақ, осы сөздің пошымы да қазақтың өзінен аумай, аузынан түсіп қалған сияқты әсер береді. Сөз – халықтың жанының бір бөлшегі деген осы-ау. «Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын» деп келетін Абай өлеңіне бақсақ та ұзынқұлақ деген идиом сөздің шығу тегі мен этимологиясының астарлы сырын аңғарғандаймыз.
Жә, ол жағын ғалымдарға қалдырайық та, архивке асықпайтын ұзынқұлақтың басқа қырларына зер салайық. Жер шарының кез келген нүктесінен әп-сәтте хабар алып отырған ғаламат ғылыми технологиялар, компьютер мен ұялы телефон, әлеуметтік желілер заманында отырып, әлі күнге дейін сөзімізді «ұзынқұлақтан естуімізге қарағанда, ұзынқұлақтың айтқанына жүгінсек» деп бастап жатамыз. Ұзынқұлақтың айтпайтын әңгімесі жоқ, білмейтін нәрсесі жоқ. Соған қарағанда ұзынқұлақ бүгінгі қазақ қоғамында өз қызметін әлі де атқаруда, кәдеге жарауда. Тіптен ұзынқұлақтан естуімше, «Ұзынқұлақ» аталатын БАҚ құралдары да бар сияқты. Қалай дегенмен де қазағымның қайран ұзынқұлағының жаны сірі екен. Әрі бұдан біз қазақ сөзінің, оған құйылған мән-мағынаның құдіреттілігін байқап бағамдасақ керек.
Ұзынқұлақтың атасы – сөз, анасы – жаңалық оқиғалар. Атам қазақ: «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» дегенді баяғыда айтып қойған. Қашан, қай кезде болсын, әсіресе, қазіргі заманымызда, қазақтың еркін тыныстаған бүгінгі егемен қоғамында бізге тас жаратын алдаспан ақжолтай сөз болмаса, бас жаратын ниеті бұзық бүлдіргі сөз керек емес. Тағы да «Сөзде – қаңқу жаман, Ауруда – шаншу жаман» деп те бекер мәтелдемеген данышпан бабаларымыз. Бас жаратын бұзық сөздердің аурасы ауыр, көпшілік қауымға әсері де жаман болмақ. Қаңқу сөз жүректі ауыртып, жүйкеге салмақ салып, күйзеліске түсірмек, қабырғаны күйретпек. Міне, осылардың кей-кейде қазіргі ұзынқұлаққа жармасып ере жүретіні, баяғы жаман тымақтай жар-биып соңнан қалмайтыны жаман.
Қазақтың бағзыдан келе жатқан әзелгі ұзынқұлақ құбылысының табиғаты таза, аңқылдаған ақжарма, ақжолтай болғандығын байыптау қиын емес. Ол далиған даланың самалдап ескен желіндей, дарқан бабаның көңілінің айдын көліндей болатын. Онда өсіріп айту болатын, бірақ өтірік айту болмайтын. Ол ұзынқұлақтың құсни сәлемдері ізгі ниетті қарлығаш хабаршыдай сүйіндіріп жететін, ақ жаңбырдай себелеп, сергіте серпілтетін. Осы саф таза, самородный сары алтындай бұрынғысымен салыстырғанда бүгінгі ұзынқұлағымыз біршама божырағанын байқап көңіліміз бұзылып қынжыламыз-ау. Бұрынғы ұзынқұлақ жақсылық хабарды жайқалтуға құлшынып тұрса, бүгінгісі жамандықты көбірек күйттейтін сияқты, жаманатты жеткізуге асығатын сияқты. Ұзынқұлаққа өтірік пен өсек, қаңқу мен сәңку қосып, құрыққа сырық жалғайтын болдық. Содан ба, қазақтың қастерлі ұзынқұлағының қадірін қашырып бара жатқан сияқтымыз.
Бұған кінәлі ұзынқұлақ емес, өзіміз. Қазақ рухының, салт-санасының ескірмес өрелі қазынасы ұзынқұлақ жаңа заманда да жақсылық хабарларды молынан сүйіншілеп халқымызбен бірге жасай берсін.
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
«Егемен Қазақстан»
