«Ж.Шанин еңбектеріндегі этнографиялық құндылықтар» деген тақырыппен өткен алқақотан отырыста режиссер Ж.Шаниннің өмірі мен творчествосы, Қазақстанда театр өнерін қалыптастырудағы еңбегі мен оның шығармашылығындағы ұлттық ерекшеліктер, салт-дәстүр көріністерін биік деңгейде таныту, насихаттау жайы қамтылды.
Қазақтың алғашқы ұлттық театрының негізін қалаған режиссер, драматург Жұмат Шаниннің шығармашылығына арналған дөңгелек столды Салт-дәстүр және әдет-ғұрып орталығының директоры Жәнібек Тағаев жүргізіп отырды.
Алғашқы болып сөз алған Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер, сексеннің сеңгіріндегі Мәжит Ілиясқаров ақсақал көрнекті театр қайраткерінің өмірбаяны жөнінен тереңірек толғады. Бүгінде 100-ге келген Қазақстанның халық әртісі Айша Абдулинаның талай рет Жұмат Шаниннің шығармашылығы жөнінде тағылымды әңгімелер айтқанын, қазақтың алғашқы кәсіби режиссері Асқар Тоқпановтың Жұмат Шаниннің үйінде ерке інісіндей болып өскенін, сүйікті шәкірті болғанын, Мәскеуге Шаниннің ықпалымен барып оқығанын тілге тиек етті.
1972 жылы Шымкент драма театрына Жұмат Шаниннің есімі беріліп, 1992 жылы осында 100 жылдығы тойланғанын еске салды. Қазір 125 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде дүние жүзі театр әлемінде аталып өтіп жатқандығын мақтанышпен айтты.
Әрине, қазақтың ұлттық театрының негізін қалаған тұлғаның өмірі қанттай тәтті болмаған. Жастайынан жоқтық пен жетіспеушілікті көріп өскен Жұмат Шанин 1916 жылы қара тізіммен майданға алынады. Күздің сілбіген суық жаңбырында, қарлы дауылда окоп қазған жігерлі жас жігіт орыс пролетарларымен бірігіп одақ құрады. Патша режиміне қарсы тұрады. Апталап асты үсті цемент карцерге қамалады. «Денсаулығымды сол карцер құртты» дейді екен. Бірақ, қазақ руханиятының жоқшысын осынша ауыртпалықтар мойыта алмаған.
Қазақстанның Мәдениет қайраткері, драматург Сая Қасымбек Ж.Шанин туралы зерттеп, кітап жазып жүр. Сая «мен өз өмірбаянымнан гөрі Жұмат атамның өмірбаянын жақсы білетін күйге жеттім дейді.
Айтса айтқандай, белгілі драматург ұлттық театр негізін қалаған тұлғаның өнер жолындағы жанкештілігін әсерлі баяндады.
Жұмат Шанинмен Қоянды жәрмеңкесі табыстырған Елубай Өмірзақов пен Қалеки Қуанышбаевтар театр құру ісінде 3-4 жылдан жалақы алмай жұмыс жасаған екен. Отбасын асырау, жан бағу үшін күндіз қара жұмыс жасап, кешғұрым театрмен айналысқан. Сондай қиын күндері Жұмат Шанин достарына сыбырлап, «жігіттер, ақша арылтыңдар. Бір малақай болса да театрымызға алайық» дер екен. Өйткені, театрға керек-жарақ беруге ешкім құлықты емес. Сол заманның тілімен айтқанда бай-құлақтар кәмпескеленіп жатқан уақыт. Байлардың дүние мүлкі, киім кешегі тәркіленген. Жұмат Шанин «ақыры қоймада жатыр ғой, театрға үлес беріңдер» деп барып, талай рет жылап қайтыпты. Театрға киім жетпегендіктен бір тұмақты түрліше киген уақыттар болыпты.
Ел ішінде дарындылар көп дегенімен театр мәдениетін меңгергендер жоқтың қасы. Бір пьессада жас жігітке молданың ролін ойнау тапсырылады. Бір көріністе әлгі молда жігіт дәрет алу керек. Асып-сасқан жас жігіт көрермендердің көз алдында шалбарын сыпырып тастап, сылпылдатып дәрет алады.
Қатты қорланған Жұмат аға үш күн төсек тартып жатып қалыпты. Өмірзақ пен Қалекиге «театр - деген үлкен мәдениет, қазақтың кісілік келбеті, рухани қайнары. Елді әдемілікке тәрбиелеу үшін өте мәдениетті ойнаңдар» деген екен.
Ең ауыр оқиға Мәскеуге алғаш барған этнографиялық сапарда болады. Ол кезде Жұмат Шаниннің Жанбике деген арумен шаңырақ көтерген кезі. Сөз реті келгенде айта кетейік, Жанбике Шанина - қазақтың алғашқы әйел артискасы. Поезда келе жатқанда Жұмат пен Жанбикенің шақалағы Аян ауырып, қайтыс болады.
Сонда Жұмат аға «жігіттер, болар іс болды. Баласы өліп, қаралы болып келе жатқан труппаны Мәскеу қабылдамай қояр. Не болса да білдірмейік» дейді. Жанбике өлі шақалағын құшақтап Мәскеуге жетеді. Үш күн жерленбеген нәрестені ертеңінде Мәскеудегі татар моласына апарып, жер қойнауына тапсырады.
Қойылым кезінде екі омырауы сыздаған Жанбике ана, шерлі ана рольде ойнап шығады. Мәскеуліктер қазақ өнеріне үлкен қошемет көрсетеді.
Не деген қатал тағдыр. Қанша жерден «өнер құрбандықсыз болмайды» дегенімен Жұмат Шаниннің кесігі - қазақ өнерін таныту жолындағы өшпес ерлік өнегесі ғой. Жүрегі тас емес, жарылып кете жаздаған шығар.
- Жұмат Шанин өмірінде қарны тойып тамақ ішпеген, иығына шұғадан киім кимеген, былайша айтқанда өнер жолы өксікпен өткен азамат. Қорлық пен азапты бастан өткерген тұлға. Оның жанайқаймен жазған мақалаларын оқыған кезде сол замандағы айқайдың бүгінгі күнде де актуалдылығын жоғалтпағанын көреміз. Жұмат Шанин өз заманындағы тұлғалармен жалақы дегенді білмей, тоқтаусыз еңбек етті. Күндіз арба сүйреп, нәпақа тапса, кешке театрда өнер көрсетіп жүрді. Осы кісілер болмағанда бүгінде театр әлемі деген болмас еді. Сая Қасымбек осылай деп тұжырды.
Халық хас талантты мойындайды. Шанин 1931 жылы «Қазақстанның халық артисі» атағын алғашқы болып алады. Бірақ, таланттыға жау көп. 1936 жылы Мәскеуден табысты оралған соң көре алмайтындар сыртынан арыз жазған. Осыған өкпелеген Шанин Қырғызстанға кетіп, қырғыз театрының ашылуына еңбек сіңіреді. Елге қайта шақырылғанымен 1937 жылдың жазасына ілігіп, 1938 жылдың 26 ақпанында «халық жауы» деп айыпталып небәрі 46 жасында атылады. Нақақтан жаза көрген боздақ 1958 жылы ақталған.
Дөңгелек стол басындағы басқосуда педагог ғылымдарының кандидаты, театртанушы Нәсіпхан Камалқызы, Қазақстанның халық әртісі, «Парасат» орденінің иегері Өтеміс Сапаров сынды ардагерлер ойларымен бөлісті.
Жиынға жастар көп шақырылған екен. Олардың тағлымды әңгіме тыңдағанына қуандық. Бүгінде жерден бір күрес көтерсе міндетсінетін, сәл қиындық көрсе мемлекетті айыптайтындар көп. Ал, қазақ театр өнері аяғынан қаз тұруы үшін өзін құрбандыққа шалған Жұмат Шаниндер нағыз ердің сойы екен ғой.
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан»
Оңтүстік Қазақстан облысы
