Жазушылық жанпидалыққа қазақ әдебиетінің өткен тарихында Махамбет, Мағжан, бергі тарихта Мұқағали мен Жұмекен мұралары, жалпы өмірі мен шығармашылықтары мәйекті де дәйекті мысал бола алса керек.
Әдебиетте ерлік жасау қай-қай қаламгердің де қастерлі арманы ғой. Біз сондай әдеби ерліктерді көзіміз көрген ұрпақпыз. Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары арман қуып Алматыға келген біздің толқынға жазушы ағаларымыз Ілияс Есенберлин мен Әзілхан Нұршайықов ғажайып сый әзірлеп қойған еді. Ол әйгілі «Қаһар» және «Махаббат, қызық мол жылдар» романдары болатын. Әлбетте, жұрттың бәріне белгілі жай, мұның бірі қазақтың ертеректе жабылып қалған тарихын қайта көтеріп, ұлтымыздың басқыншыға бас имеген ерлігін, отаршылдыққа қарсы күресін, бодандыққа бой салмаған қаһармандық рухын толғады. Ал екінші роман халқымыздың бойындағы адамгершілік, махаббат, сүйіспеншілік, адалдық, азаматтық сияқты мәңгі өлмес ізгілік қасиеттерін асқақтата жырлады.
Айтайын дегеніміз, тымырсық кеңестік дәуірдің дәл сол керкеткен кезеңінде нақ осы туындылар халыққа аса қажет кітаптар болып шықты. Қорғаншақтап қорлана беруден жалыққан қалың қазақ оқырмандары аңсағанын да, сусағанын да осы романдардан тауып, есрафыл самалымен желпініп сергігендей, көкірек тынысы кәусар тұнықпен ашылғандай күй кешті. Шынымен де, бәлкім, соңғы жарты ғасырдай уақытта осы екі романнан әр сыпатта артығырақ туындылар жазылғанына шәк келтірмейміз, бірақ оқырман қауымның осыншалықты ыстық ықыласына бөленген, дәл осылардай шын мәніндегі халықтық кітапқа айналған, қазақ қауымын, зиялы ортаны, студенттер мен ауыл-қалалардағы жастар санасын нақ осы «Қаһар» мен «Махаббат, қызық мол жылдардай» жаулап алып, дүр сілкіндіріп, қайран Ғафаң – Ғафу Қайырбековше қайырғанда, ғаламат сенсация тудырған басқа әдеби шығарманы мүлдем жоқ демесек те, тап басып айту қиын. Міне, осы кездерден бастап өз шығармаларымен талай буын ұрпақтың тарихи һәм адами сауатын ашып талмай тәрбиелеген Ілияс Есенберлин мен Әзілхан Нұршайықов бүкіл Алаш қауымы үшін ардақты ұлттық жазушыларға, жай ғана суреткер емес, абыз тұлғаларға айналыпты.
Зейнолла Қабдоловтың дуалы аузымен қанатты сөздердің көшін бастаған «Әдебиет – ардың ісі» дегенге бақсақ, сол замандағы қаламгерлердің әрбір қадамы ар мен азаматтыққа, ұлт мүддесіне адалдыққа сын болған тұстары аз емес. Тарих пәнінің оқулығы тым жұқа қазақ жазушыларының тарихи тақырыпқа ден қоюы дәл сондай азаматтық сергектікті танытқаны анық. І.Есенберлин алғаш түрен салып бастап берген тарихи әдебиеттің ұлы көшін Әбіш Кекілбаев, Мұхтар, Мағауин, Софы Сматаев және басқалар сәтімен жалғастырып, іргелі туындылар берсе, бұл, ең алдымен, олардың өз халқы алдындағы суреткерлік миссияларын терең түсінгендігі деп бағалағанымыз абзал. Сол кездегі идеология осынау «тарихи» белсенділікті ұнатпаса да, қазақ жазушыларының бұл жасырын тыйым салынған тақырыпты игерудегі, тарихи ақиқаттарды айтудағы, қазақтың да ел, мемлекет болғанын айғақты дәлелдермен, көркем шындықпен көрсетудегі табандылығы өзіндік әдеби ерлік болатын.
Коммунизм мұратынан қаламгерлік арын, азаматтық ұстанымын жоғары қойған, көпірме қызыл ұранның желпілдеткен жетегіне ермеген ақын-жазушыларымыз да жетерлік. Олардың абырой-атаққа, дәрежелі сыйлыққа да қызықпай әдебиеттің арын сақтаған азаматтығына бүгінгі буын қалам иелері қызыққаны, үлгі тұтпағы лазым. Айталық, Қазақстан Компартиясы орталық партия комитеті тарапынан ақын Олжас Сүлейменовке пролетариаттың ұлы көсемінің 100 жылдығы қарсаңында Ленин туралы поэма жазу ұсынылды. Осы тапсырыс орындалса оған Лениндік сыйлықты кепілді түрде алып беруге уәде етіледі. Бірақ Олжас ақын Ленин туралы емес, оның орнына қазақтың ата-бабаларының ғасырлар қойнауындағы 3 мың жылдық бұрынғы тарихы туралы «Қыш кітабы» дастанын жазып шығады. Лениндік сыйлықтан, көкелердің ашу-ызасын келтіріп, саналы һәм ерікті түрде бас тартады. Ал қазақтың ерте танылған тағы бір ақыны Ұлықбек Есдәулетті Чернобыльге барып поэма жазып келсең, Қазақстан комсомолының сыйлығын береміз деп үгіттейді. Ұлықбек ақын да «ар ұялар іске» бармағанын, арзан атаққа қызықпағанын білеміз. «Маған өзімнің Семейімнің де полигоны жетеді. Өйтіп сыйлық алмай-ақ қояйын» деді ол. Сөйтіп арын да, ақындығын да кір шалдырмай сақтап қалған ақын Ұлықбек Есдәулетті бүгінгі тәуелсіз елі-жұрты құрметтейді. Осы тектес дарындарымыздың басым көпшілігі туған елінің жоғары мәртебелі сыйлығын ар-ожданын саудаға салмай, таза ақындық әрі жазушылық таланты үшін алғандары жалпыұлттық әдебиетіміз үшін мерей.
Әдебиет – бүгінгі таңда да ардың ісі, азаматтықпен тамырлас. Жанпидалық болмаса жазушылық та, азаматтықтан тыс ақындық та болмайтынын қаперде ұстайық, қадірлі ағайын...
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
«Егемен Қазақстан»
