Міне, осыған орай Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Үшінші жаңғыру жөнінде жария етті. Ал оның негізі цифрландыру мәселесі болды. Өйткені бүгінде цифрландыру ісі қай елдің болсын бәсекеге қабілеттігін, сондай-ақ халықтың өмір сүру сапасын арттыратыны белгілі болып отыр. Сондықтан да біздің елімізде де цифрландырудың жекелеген бағыттарына өкілетті органдар мен кәсіпорындардың, ұйымдардың ерекше мән беруі мен олардың бұл салада өзара іс-қимылын жолға қоюының маңыздылығы айқындала түсті.
Осы орайда цифрландыру үрдісі сот жүйесі мен құқық қорғау органдарында бірден қолдау тапты десек артық айтқандық емес. Өйткені құқық қорғау органдарында бұл жұмыс, негізінен, басталып та кеткен болатын. Мәселен, Бас прокуратура заман талабына сай цифрландыру ісін одан әрі сәтімен жалғастырып, енді әкімшілік істерді осындай үрдіске көшіруді қолға алды.
Сот жүйесі мен құқық қорғау органдары үшін цифрландыру барысы оның жан-жақты тиімділігімен, артықшылығымен маңызды болып отыр. Мәселен, жыл сайын осы салаға қатысты еліміздегі 64 орган 4 млн әкімшілік материалдар толтырумен айналысады екен. Ал одан кейін қағаз жүзіндегі ол хаттамалар мен қаулыларды есепке қойып, бақылауға алу үшін олар мәліметтер базасына енгізіледі. Сонда байқасаңыз, әкімшілік процеске іс жүзінде еліміздің әрбір кәмелетке толған азаматтары түгел тартылады.
Мұндай орасан көп құжаттар тасқынының арасында кейбір істердің жоғалып та қалатыны жасырын емес. Тіпті мұндай құжаттарды күнделікті толтыру ағымына ілесе алмаған кейбір шенеуніктердің көзбояушылыққа салынып, қосып жазуға да барып жататыны шындық. Кеңселердегі сейф толған қағаз. Оларға ведомстволық толық бақылау тіпті мүмкін емес.
Ал бәрінен бұрын, кейбіреулердің өзіне салынған айыппұлдан тіпті хабары да жоқ болып шығады. Айыппұлды төлегендері болса, ол мәлімет-
терді алдырып тастау үшін түбіртектерін ұстап жүгіріп жүргені. Кейде айыппұл төлегеннің өзінде де сот орындаушылар оны білмей қалып, тағы төлеуге мәжбүрлейтіні де бар. Мұндай жағдайда прокурорлар істің бәрін бірден мүлт жібермей қадағалап отыруы тіпті мүмкін емес. Сол үйме-жүйме қағаздардың артында шенеуніктердің олқылықтары мен бойкүйездіктерінің құлағы қылтиып тұратыны да рас. Міне, осылардың салдарынан түрлі заңсыздықтар, себепсіз салдарлар мен жауапсыздықтар көрініс беріп, олар ақыр соңынан азаматтар құқықтарының бұзылуына соқтырып жатады.
Осылардың бәрін салмақтап, саралай келе мұндай көріністерден арылу үшін Бас прокуратура бұл аса түйінді мәселені Елбасы алға қойып отырған бүгінгі озық технологиялар көмегімен шешуге кірісті. «Әкімшілік өндірістің бірыңғай тізілімі» деп аталатын бұл жоба барлық мемлекеттік органдар үшін эталонды база болып табылмақ.
Ал оның ерекшеліктері мен артықшылықтары қандай? Біріншіден, енді бұрынғыдай қағаз емес, электронды хаттамалар мен қаулылар толтырылатын болады. Осындай әдіспен толтырылған мәліметтер орталықтандырылған базаға бірден келіп түседі. Мұның тағы бір артықшылығы сол, енді оларды толтыратын адамның кездейсоқ яки әдейі жаңылысуына мүлде жол жоқ. Турасын айтқанда, бұл жүйе басқа көлемде айыппұл салуға немесе заңсыз жаза қолдануға мүмкіндік бермейді.
Бұл ретте айыппұлдардың орындалуы да толық автоматтандырылғанын ескерген жөн. Яғни, азаматтың айыппұлды төлегенін дәлелдеу үшін түбіртекті тиісті мекемеге әкеліп көрсетудің қажеті жоқ. Ол төлем эталондық базада автоматты түрде көрінетін болады. Бұл жүйенің жетілдірілгені сондай, ерікті түрде төленбеген әкімшілік айыппұл мәжбүрлеп орындатылу үшін автоматты түрде қайталанатын болады. Мысалы, бұл мәселе түсінікті болуы үшін жол ережесіне қатысты жайды алайық. Өйткені осы жол ережесін жүргізуші не жаяу жүргіншілер жиі бұзатыны анық. Соған орай прокуратура жол қозғалысы ережесін бұзғаны үшін толтырылатын электронды хаттамалардың электронды нұсқасының қанатқақты жобасын қолға алды.
Осы мақсатта Бас прокуратура ішкі істер органдарымен бірлесіп, жол-патрульдік полиция қызметкерлері мобильді құрылғылармен электронды хаттамаларды толтыру үшін оған жаңа қосымшалар енгізді.
Бұл жобаны жедел жүзеге асыру жолында бүгінгі күні Астана қаласының 50 экипажы тиісті планшеттермен жарақтандырылып, олар осы жылдың 17 шілдесінен бастап электронды хаттамалар толтыруға кірісіп те кетті. Астана қаласының жол сақшылары қазірдің өзінде 5,5 мың осындай электронды хаттамалар толтырғанын статистика көрсетіп отыр.
Егер бұрын жол-патрульдік полиция қызметкері осындай хаттама толтыру үшін 15-20 минут уақыт жіберетін болса, қазір бұған небәрі 5 минуттай ғана уақыт кетеді. Ол үшін жаңа құрылғыға азаматтың жеке салық индексін енгізсе болды, оның аты-жөні, туған жылы, мекенжайы мен жеке басын куәландыратын құжаттары, жүргізуші куәлігінің, сақтандыру полисінің мәліметтері тізіліп шыға келеді. Ал автомобиль нөмірі бойынша VIN-коды анықталып, оның техникалық байқаудан өткендігі мен жалпы басқа заң бұзушылыққа қатысы бар-жоғы бірден белгілі болады. Сол сияқты құқық бұзушының бұрын болған қылмыстарға қатыстылығы мен іздеуде бар-жоғы да тексерістен өтеді.
Осындай әдіспен толтырылған хаттама инспектордың электронды қолтаңбасымен куәландырылып, ол нақты уақыт режімінде электронды базаға түседі. Ал құқық бұзушы болса, хаттаманы планшеттегі стилустың көмегі арқылы оқып, әбден танысып барып, қол қояды. Оның үстіне оған хаттаманың қағаз түріндегі нұсқасы беріліп, оған қолы қойылып, екінші нұсқасы инспекторда қалады. Ал электронды хаттама құқық бұзушының электронды поштасына жіберіледі немесе ұялы телефонына хаттама толтырылғаны жөнінде СМС хабарлама түседі. Құқық бұзушының қолында смартфон немесе айфон болса, ол бірден хаттаманың толық түрін көреді. Сондай-ақ электронды хаттаманың көшірмесін Бас прокуратураның ақпараттық сервисінен, яғни http://qamqor.gov.kz адресі бойынша да тауып, қағаз түрінде шығарып алуға толық мүмкіндік бар.
Электронды тәсілмен рәсімделген айыппұлды төлеу де оңай. Уақыт алмайды. Айыппұл төлеуге тартылған кез келген құқық бұзушы айыппұлын pos-терминал арқылы сол жерде-ақ, яғни құқық бұзған жерінде немесе электронды төлеммен, яғни екінші деңгейдегі кез келген банкте төлей алады. Мұны өз қалауы біледі. Айыппұлды төлеген соң оның түбіртегін мемлекеттік органдарға апарудың қажеті жоқ, өйткені әкімшілік айыппұлдың төленгені туралы дерек базаға автоматты түрде түседі. Төлем туралы дерек базаға сол мезетте келіп түсетін болғандықтан айыппұл да автоматты түрде дереу жойылады. Демек, ол адамға жоғарыда айтқанымыздай, енді сот орындаушыдан да алаңдаудың негізі жоқ.
Демек, Мемлекет басшысының тапсырмасына сай енгізілген цифрлы технологияның электронды хаттама толтыру барысында азаматтар үшін де, мемлекет үшін де пайдасы аса зор дейміз. Ал «Әкімшілік өндірістің бірыңғай тізілімі» өткен қыркүйек айында Мемлекет басшысына көрсетілген болатын. Осы орайда біз әңгімелескен Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеті төрағасының орынбасары Бағлан Бекбауов: «Елімізде әкімшілік өндірісті цифрландыру ісі жүзеге асырылды деп айтуымызға толық негіз бар», дейді.
Бұдан бұрынырақ еліміздің электронды жүйесіне арыз түскен сәттен бастап сотқа дейінгі процестің бәрін қамтитын «Сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізілімі» енгізілгені туралы да айтқан болатынбыз. Бұл жүйе барысы да көпшіліктің көңілінен шығып отырған көрінеді.
Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»
