Теледидар аз болғандай, енді театр қалып па еді күңкілдесең де, «бүгінгі көрерменге керегі осы» болған соң екі сағатқа жуық уақыт мюзикл мен комедияның арасындағы белгілі режиссердің белгісіз жанрға құрылған кезекті туындысын тапжылмай отырып көруге міндеттісің. Мұндай көрініс, әсіресе жастар театрларына тән. Қалыпты жайға айналғаны сондай, репертуардан сирек көріне бастаған ел тағдыры, жер киесі, отаншылдық сезімді оятатын биік ойға негізделген авангард идеяны жас режиссер Сырым Асқаров Ғ.Мүсірепов атындағы Жастар театрының сахнасына әкелгенде, әуелде тосырқай қабылдадық.
Арнайы драматургиялық жанрда жазылған дайын пьеса да емес, классик жазушы Әбдіжәмил Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романының инсценировкасымен «Сең» атты спектакль қойған Сырымның бұл әрекетін сонда да болса «көрерменнің жетегінде кетпеуді» ойлаған, азаматтық көзқарасын айғайлап айтқысы келген саналы қадамы ретінде пайымдадық. Өйткені репертуарының тең жартысынан астамы жастарға арналған тақырыптардан тұратын ТЮЗ-дың сахнасында, Дулат Исабеков айтқандай, сөз саптауының өзі қатал кірпияздықпен жазылған «Соңғы парызды» спектакль етіп қоймақ түгілі, оқып шығудың өзі оңай емес.
Хош, сонымен Арал тағдыры мен адам тағдыры арасындағы арпалысты желі етіп, махаббат пен ғадауат қатар өрілген шығарманың шыңы – Арал тағдырына, жалпы табиғат-анаға ақыл-ғылыммен емес, махаббатпен қарауға шақырады. Ғалымдардың пайымынша, тарихта төрт рет тартылып, төрт рет қайта толған Аралдың басындағы қасірет пен ғылыми-техникалық прогресс тонап бітіруге айналған адами қасиеттердің жұтаңдығы өте ұқсас. Спектакльде табиғат экологиясы деген идея тек сыртқы фабула ретінде ғана алынған, әңгіменің үлкені – адам жаны экологиясының бұзылғандығында.
Романдағы алуан қырлы кейіпкерлер сахнада мейлінше шағындала келіп, санаулы образбен Әзім – Бәкизат – Жәдігер үшеуінің төңірегіне топтасқан. Қойылымда Арал-шал – Еділ Рамазанов, Сары шал – Кәдірбек Демесінов, Жәдігердің анасы – Лидия Кәденова, баласы – Динара Нұрболат, Сары Иван – Жомарт Зейнәбіл, Ақжігіт – Тұрсын Құралиев сияқты драманы өрістететін үлкен-кіші кейіпкерлер бар. Бірақ бүкіл оқиға осы үш адамның төңірегінде өрбиді. Өйткені бұл үшеу – жер бетіндегі бүкіл адамның сахнаға ұшып түскен себезгі сәулесі.
Адам жанының қалтарысы қандай қатпарлы! Зер салып қарасақ, үшеуі де адасып жүрген адамдар. Өзін-өзі таба алмай жүрген адамдар. Күйеуі Жәдігер мен сүйгені Әзімнің ортасында не істерін білмей аласұрған Бәкизатты кінәлауға кімнің дәті барар? Аралымен кіндігі байланып, ата қонысын қимай, балықшы бабаларының аманатына адалдық танытып, туған жерін тастай алмағаны үшін Жәдігерді жек көруге бола ма? О баста еті тірі, өмірге икемді Әзімді құлай сүйгенімен жауапсыз махаббаттан жалыққан Бәкизат амалсыз жаратылысы бөлек Жәдігермен тағдыр қосып, ақ некелі жарына айналса да, адалдық пен адамдықты биік қойған күйеуіне көңілі бәрібір жібімегені үшін, ақыры соңынан еріп, етегінен ұстағаны үшін Әзім жазықты емес қой? Руслан Ахметов (Жәдігер), Толқын Нұрбекова (Бәкизат) және Данияр Базарқұлов (Әзім) сынды актерлер мынау жарық дүниеде жұмыр басты пенде кешуі мүмкін құқайдың бәрін көрерменнің көз алдында қопарды да тастады.
«Махаббат үшбұрышының» бойында өзі күткен үміттің жетегінде өмір сүріп жүрген үшеудің тірлігі мына өмірде төрт құбыласы түгел, армансыз адамның болмайтынын айна-қатесіз айтып тұр. Жан-жүрегіңмен аялап сүймесең, тағылық танытып таптап өтсең, табиғат сырқатқа ұшырайды. Сол секілді отбасыны махаббатпен құрмасаң, ол жерге бақыт келеді деп күтудің қажеті жоқ. Адам мен табиғат арасындағы үйлесімді режиссер ғажап аллегориямен байланыстырады. Арал өз-өзінен тартылып бара жатқан жоқ, ол адам қолымен жасалып жатыр.
Режиссер спектакль шешіміне «Аралдың тартылуы – адамның ар-ожданының тартылуы» деген символдық мағынаны сыйғызған. Мысалы, Жәдігер мен Бәкизаттың жалғыз баласының ақыл-есі кем, ауру. Сырт қарағанда тартылып бара жатқан Аралдың апатынан ауру болып туған секілді, шын мәнінде, сүймеген жандардың сезімінен жаралған баланың дімкәс болып тууына Жәдігер мен Бәкизаттан басқа ешкім де кінәлі емес. Тірліктің заңы біреу-ақ – не нәрсенің де өзегіне сүйіспеншілік сіңбесе, ол ешқашан өзіне де, өзгеге де қуаныш сыйламайды. Келіп тұрған қуаныштың қайғымен алмаса салуы қиын емес. Әр кейіпкердің ішіне қорықпай үңіліп, ішіне жасырған шындығын суырып алып, айдай әлемге жалаңаштап көрсеткен режиссер жас көрерменге махаббаттың сүйенер жалғыз күші адалдықта екенін айтады.
Режиссер «Адамның менмендігі, өзімшілдігі, тұтынушылық талабы дәл осы қарқынмен өсе берсе, оның ақыры өзін ғана емес, тұтас табиғаттың тағдырын, адамзат қауымын апатты жағдайға алып келеді» деген ойға меңзейді. Жас режиссердің үлкен театрдың сахнасындағы тырнақалды дербес туындысы болса да, ажал аузында жатқан теңіздің азалы реквиемі сияқты жазылып, қазақ әдебиетінің айбынын асқақтатқан «Соңғы парыздың» авторы Ә.Нұрпейісовтің романындағы түпкі идеяны тап басып танып, соңына дейін жүлгесін бұзбай алып шыққаны – үлкен ізденіс нәтижесі.
Спектакльдің «Сең» деп аталуының өзі образды ойдан туған. Белгілі театр суретшісі Есенгелді Тұяқов сахнаға декорация құрғанда «минимум» деген қағидаға сүйенгені көрінеді. Сахнада басы артық бутафория бұйымы жоқ, ағыс, жел әсерімен тұтас теңізден ойылып түскен үш түйір сең ғана жатыр. Сең – мұз сынығы болса, оның үстіндегі өмірден мән таба алмай, бірде табысып, бірде кетісіп арпалысып жүрген бақытсыз үшеу де тіршіліктен, өз тұлғасынан тұтастық таба алмай шытынап түскен тағдыр сынықтары. Сең үстіндегі сюжет соншалықты шынайы. Екі еркектің ортасында қақпақыл болып жүрген Бәкизаттың махаббаты соңғы рет мұз бетінде сынға түседі.
Спектакльдің шарықтау шегінде үш тағдыр бір сеңнің үстінде қалып, өліммен бетпе-бет кездескенде, Бәкизаттың осы уақытқа дейін жанын үзіп беруге әзір болған Әзімнің зұлымдығын, ал жек көріп келген Жәдігердің қымбат адам екенін түсінетіні ит өмірде арпалысып жүріп, кімнің адал, кімнің залым екенін тани алмай өтетін пенденің дәрменсіздігін тағы бір еске салады. Әрине, Кеңшілік ақын жырлағандай, «ғашықтар жылап қалды деп, дүние құлап қалмайды», тіршілік жалғасады. Жалғасқаны сол, Арал-шал жуан білегіне ораған алты құлаш арқанымен елдің, жердің сахналық белгісіндей болып бір бұрышта тұрған кішкентай ғана «алып» кемені қара нар күшпен шіреніп, атырапты бетке ала алға сүйреп барады. Өркениет өзекке тепсе де, оның керуенінен елдің көші қалмайды, ілесе береді...
Бұл қойылымның өзектілігі неде? «Ойбай, жұрттың көңілі пәс, олардың көңілін көтеру керек» деп күлдіру немесе «адам азып, заман тозып барады» деп жылату мақсат етіп қойылмағаны анық. Спектакльден кейін көрермен алдына шығып режиссер мен актерлер жұмысына баға берген Дулат Исабеков пайымды ойын: «Күрделі романды сахнаға шығару және ішіндегі оқиғаларды теріп-теріп алып сахналық әдебиет жасау екінің бірінің қолынан келмейді. Театрға Мулен Руждар емес, осындай ұлттық проблеманы көтерген дүниелер керек. Бұл жекелеген ұлттың қасіреті болғанымен, тұтас адамзаттың мәселесі.
Асқан шыдамдылық танытып, қайта-қайта оқып барып түсінуді қажет ететін романның сахнада сәтті қойылуымен режиссерге ғана емес, театр ұжымына құтты болсын айтамын» деп түйіндеді. «Соңғы парыз» Әбдіжәмил ағамыздың Аралмен арыздасуы еді, арыздаса отырып, адамзатты рухани апаттан сақтандыруға шақырған болашаққа жазып кеткен сәлемдеме хатын көркем шежіреге айналдырып, көрерменге ұсынылғанын Жастар театрының жаңа маусымдағы жаңалығы деп қабылдадық.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
