Аталған сұрақтарға жауап алу мақсатында биылғы жылы құрылғанына 5 жыл толып отырған «Қансонар» республикалық қауымдастығының басқарма төрағасы, кезінде үлкен саяси лауазымды қызметтер атқарған қадірменді ағамыз Оралбай ӘБДІКӘРІМОВПЕН әңгімелескен едік.
– Оралбай Әбдікәрімұлы, 2013 жылы сіз басқаратын «Қансонар» қауымдастығы құрылып еді. Биыл 5 жыл толып отыр. Әуелі оның не қоғам екенін айтсаңыз, өткенге аз-кем шолу жасап, болашақ жоспарларыңызбен бөліссеңіз.
– «Қансонар» – өзіндік міндеттері бар қоғамдық ұйым. Басты міндеті – аңшылық саласында мемлекеттік саясатты жүргізу. Тарихына үңілсек, бұрын «Казохотрыболовсоюз» деген ұйым болған. Аталған бірлестік әлі де бар. Бірақ «Қансонардың» ауқымы кең, алға қойған мақсат-міндеттері баршылық. Ең басты жетістігіміз – қазіргі заңдарға тиісті өзгерістер енгізу. Аңшылық шаруашылықтарын дамыту. Оның ішінде ең өзектісі – жабайы жануарларды сақтап, олардың бас санын көбейту. Фермерлік аңшылық шаруашылықтарын құру. Құқықтық база құрып, біршама жұмыс атқаруға мүмкіншілік беріп отырмыз. Біз аңшылық шаруашылықтарын шағын және орта бизнес көзі ретінде қарастыруымыз қажет. Сондықтан болар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті тиісті назар аудара бастады.
Ең басты айта кететін жайт, ұлттық аңшылық түрлерін сақтап, оны кейінгі ұрпаққа аманаттауды қолға алдық. Құсбегілік пен саятшылыққа қатысты түрлі шаралар өткізіп келеміз. Жеті қазынаның бірі – тазы мен төбетті тіркеуге алып, бір жүйеге келтіріп жатырмыз. Көрмелер өткіздік. Таза тұқымды қазақы төбеттерді сақтау мақсатында жүйелі жұмыстармен айналысып отырған жайымыз бар. Өткен жылы зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Себебі қазақы төбеттер өзге тұқымдармен будандасып кеткен. Айырып болмайсың. Елімізде таза қанды төбеттер өте аз қалды. Назар аударатын жайт. Бес-алты облыстағы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде төбетті стандартқа салғанымызда оның қырыққа жуығы ғана талапқа сай болып шықты. Иттің осы тұқымын сақтап қалуымыз қажет. Атадан балаға қалатын қазынаны күтіп-бағатын аңшыларға қолдау танытуымыз керек.
Қауымдастық жанында «Қансонар» журналы мен арнайы сайтымыз толыққанды жұмыс істеп тұр. Аңшылық пен жануарлар дүниесіне қатысты заңдар мен құжаттар біздің қатысуымызсыз қаралмайды. Ұлттық музейде жануарлар дүниесіне арналған фотосурет көрмелерін өткіздік. Қоғам тарапынан жылы қабылданды.
– Аңшылық шаруашылығын дамыту керек екені анық. Өткен жылы осы бағытта біршама заң қабылданды. Олар аңшылық шаруашылығына қалай әсер етті?
– Біз қоғамдық ұйым болғандықтан, аңшыларды дайындау орталықтары бар. Тест пен емтихан тапсырып, куәлік алады. Оқу материалдарын жаңартып отыру да біздің міндетімізге жатады. Экологияны сақтай отырып, шетелдік туристерге жағдай жасаған жөн. Мысалы, көрші елдер аңшылыққа көп мүмкіндік берген. Жануарлар дүниесіне толыққанды санақ жұмыстарын жүргізіп, министрлікке мәселе қойғалы отырмыз. Себебі тәуелсіздік алғалы еліміздегі жануарларға санақ жұмыстары жүргізілмепті. Былтыр Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл құстарының келуімен байланыстырып, көктемгі аңшылықты тоқтатып тастады. Халықтың пікірі ескерілген жоқ. Көптеген наразылықтар болды. 160 мың аңшының сөздері есепке алынбады. Олардың бәрі бірден аңшылыққа шықпайды ғой. Қазір аңшылық арқылы жұрт нан таппайды. Ел-жұрт табиғат аясында болғысы, онымен үндескісі келеді.
– Шетел деп қалдыңыз. Білуімізше, қауымдастық Литва, Чехия елдерімен байланыс орнатқан. Батыс елдерінде аталған мәселе қалай шешілген?
– Шет жұрттың заңы бойынша жануарларды аңшылық үшін арнайы өсіреді. Мысалы, Литвада 700 гектар жерде 2 мыңнан астам бұғы ұстайды. Бір аңшылық шаруашылығында болдық. Мемлекетке шаш-етектен пайда келтіріп отыр екен. Мейрамханалар тарапынан жабайы жануарлар етіне сұраныс жоғары көрінеді. Астанада ЭКСПО көрмесі өткенде, шетелдік павильондарда ашылған мейрамханалар жануарлар етіне зар болды. Біз болашақта осындай мәселелерді шешуіміз керек. Арнайы шаруашылықта өсірсек, жабайы жануарларды сақтап қалу мүмкіндігі анағұрлым артады.
– Жуырда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауы жарық көрді. Кәсіподақ мәселесі сөз болды. Жұмысшылардың жалақысын көтеру жайы айтылды. Ал аңшылық шаруашылығы мәселесі оң шешімін тапса, халықты жұмыспен қамту жағы қарастырыла ма?
– Әрине. Ауылды жерлерде қаншама адам жұмыспен қамтылар еді. Шаруашылықтарға орманшы, күзетші керек. Вольерлер соғылады. Құрылыс жұмыстары басталады. Түрлі саладағы арнайы мамандар тартылады. Ветеринарлық қызмет түрлеріне сұраныс артады. Қысқасы, ауылды жерлердегі азаматтардың екі қолына бір күрек табылады.
– Өткен жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың халықтың санасына сілкініс әкелген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы жарық көрді. Онда ұлттық код туралы айтылды. Осы мәселеге қатысты сөз қозғасақ, құсбегілік пен ит жүгіртуден аттап кетпейтініміз анық. Сіз не дейсіз?
– Қазіргі жастардың бойына ұлттық сана-сезімді сіңіру үшін біздің ұлттық құндылықтарымызға көңіл бөлуіміз қажет. Саятшылық пен ит жүгіртуді жаңғыртып, жастар назарын аударсақ дейміз. Жүйрік баптап, тазы салып, ұлттық аңшылықпен айналысатын орталықтарды көбірек ашқан жөн. Бұл мәселеге жергілікті биліктегілер жеткілікті назар аударса игі. Елбасы өз Жолдауында туризм мәселесін де қозғады. Осындай орталықтар жұмыс істесе, ел экономикасына қыруар қаржы түсер еді. Өзіміз Ақмола облысында осы бағыттағы жұмыстарды бастап та кеттік. Жақында бейнеклип түсірдік. Ұлттық дәстүрді ұлықтайтын бейнеклипті республикалық телеарналардан көрсетеміз. Аңшылық дәстүрді толыққанды көрсетуге Қанат Ахметов, Абай Әли дейтін азаматтар көп еңбек сіңірді.
Жыл сайын тазы мен төбет көрмесін өткізіп, ең таза тұқымдарын өсірсек дейміз. Атқа мініп, ит жүгірткен адамның өзінің өткеніне оралып, тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамайтыны анық.
Елбасы сөзімен айтар болсақ, бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы...
– Сөзіңіз аузыңызда, тазы мен төбеттің, қыран құстардың еліміз бойынша нақты саны бар ма?
– Еліміздегі таза тұқымды тазылардың саны 500-ге жуық. Облыстар бойынша нақтылап, сертификат тапсырдық. 2014 жылы министрлікпен бірлесе отырып, тазы мен төбеттің стандарттарын бекіткенбіз. Бүркіт, сұңқар, ителгі ұстайтын адам саны 160-тай ғана. Алматы облысы мен Семей өңірінде, Көкшетау, Бурабай маңында біраз кісі құсбегілікпен айналысады. Саятшылық – атадан балаға қалатын мирас. Ол дәстүр бойынша беріледі. Алматы облысында бірқатар шара ұйымдастырдық. Бурабайда халықаралық қансонар өтті. Бұл мәселемен Ұлттық спорт қауымдастығы айналысады. Бірақ құстарды тіркейтін біздің қауымдастық. Алматы маңында арнайы құс өсіретін тәлімбақ бар. Табиғаттан ала салуға болмайды. Қызыл кітапқа енген құс болғандықтан, оны жабайы жолмен ұстап, аңға салған дұрыс емес. Біз оларды өсіріп, баптаған соң чип тағып, содан кейін ғана аңшылыққа салғанды құп көреміз.
– Оралбай Әбдікәрімұлы, болашақта бүгінгі сөз болған қыран құстарымыз бен тазы-төбеттерімізді түрікменнің ахалтекесі мен алабайы секілді әлемдік деңгейге шығара аламыз ба?
– Бұл – қауымдастық тарапынан көтеріліп отырған мәселелердің бірі. Ол үшін тазы мен төбет санын көбейту қажет. Бүркітшілік болса, ЮНЕСКО-ның материалдық емес мұрасына енді. Тазы мен төбетті халықаралық көрмелерге жиі апарып, таныстыруымыз керек. Қазақтың тазысы 1955-1958 жылдары, Кеңес өкіметінің кезінде-ақ бекітілген. Бұрыннан бар. Төбет мал бағу үшін ғана пайдаланылғандықтан, бекітілмей қалып кеткен. Аңшылық туралы заңда да ұлттық иттерді қайтадан көтеруді қолға алдық. Өткен жылы қазан айында Алматыда бүркітке арналған халықаралық конференция ұйымдастырдық. Оның алдында ұлттық иттер мәселесіне арнап та осындай іс-шара өткізген болатынбыз. Аталған шараларды зоология институтымен бірлесе атқардық. Институт басшысы Әлихан Мелдебеков қолдап келеді. Осындай шаралар жиі ұйымдастырылатын болса, әлемдік деңгейге де көтеріліп қалуымыз әбден мүмкін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Самат МҰСА,
«Егемен Қазақстан»
