Бүгінгі әңгіме Қазақстанның халық әртісі, өнертану ғылымдарының кандидаты, хореография профессоры Дәурен Тастанбекұлы Әбіров туралы болмақ. Көпшілік үшін бұл жұмбақ есім, оны терең біле бермейді. Ол бар өмірін қазақ өнеріне арнаған талантты биші, қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби балетмейстер.
Абай атындағы опера және балет театрында В.Великановтың «Қамбар-Назым», Е.Брусиловскийдің «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», Ғ.Жұбанованың «Аққанат» балеттерін қойған. Биші ретінде А.Аданның «Жизель», П.Чайковскийдің «Аққу көлі», Б. Асафьевтің «Бақшасарай бұрқағы» және т.б. балеттерде жетекші партияларды билеген. Сондай-ақ «Қамар сұлу», «Айсұлу» операларына және де басқа көптеген концерттерге билер қойған. А.Глазуновтың «Раймонда», Т.Меликовтің «Фархад-Шырын», Ф.Яруллиннің «Шурале», Е. Брусиловскийдің «Дударай», «Қыз Жібек» және «Жалбыр», М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» т.б. классикалық балеттерін сахнаға бейімдеген. Одан басқа «Девушка-джигит», «Біздің сүйікті дәрігер» («Наш милый доктор») кинофильмдеріне, Қазақ мемлекеттік филармониясының әртістеріне көптеген жаңа билер қойды. «Қазақконцерт» бірлестігінде де біраз жыл бас балетмейстер қызметінде жүріп, Қазақстанның әр өңірінен 18 халық хореографиялық ансамблін құрды. 1980-1982 жылдары Йемен Араб Республикасында еңбек етіп, онда алғашқы ұлттық кәсіби би ансамблін ұйымдастырды.
Өнерсүйер қауымға жақсы таныс қызылордалық «Сыр сұлуы» ән-би ансамблінің негізін қаласқандардың бірі де биші Дәурен Әбіров болатын. Ол жалықпай ауыл-ауылды аралап, «Сыр сұлуы» ансамблінің құрамына өнерлі жастарды жинайды. «Өнерлі жанның өрісі кең» деген емес пе? Бағы жанғандары ансамбльге қабылданады.
Өнер саласында еңбек ете жүріп Д.Әбіров 1979 жылы «Қазақ биінің кәсіби сахнада қалыптасуы мен дамуы» туралы кандидаттық диссертация қорғады. Қазақтың би өнері жайлы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, бірнеше монография (Ә.Исмайловпен бірге «Қазақтың халық билері», 1961; «История казахского танца». – Алматы: Санат, 1997 және т.б.) жазды. Би өнері саңлағының ол еңбектері бүгіндері хореография өнерімен айналысып жүрген жастарға оқулық ретінде пайдаланылуда.
Дәурен Әбіровтің еліміздің хореография өнерінің қалыптасуына, дамуына қосқан үлесі ұлан-ғайыр. Оның еңбек жолын зерттеп, қазақ би өнерін дамытуға қосқан үлесі жайлы көптеген еңбектер жазылып, ғылыми диссертациялар қорғалды. Оның есімі бірнеше ЖОО хореографиялық залдарына берілді. Шәкірттері әртүрлі дәрежеде байқаулар өткізуде. Балетмейстер қалыптастырған би мектебінің түлектері тек Қазақстанда ғана емес, шет- елдердің де биік сахналарынан өнер көрсетіп жүр. Өмір, өнер сабақтастығы деген, сірә, осы болар...
«Дәурен Әбіров – қазақ хореографиясының жарқын құбылысы. Ол орыс және кеңес хореография өнерінің дәстүрлеріне сүйеніп қоймай, өз халқының мәдениетімен, тарихымен және бүгінгі тыныс-тіршілігімен тығыз байланыста болды. Оның туындылары қазақ халқының мәдениеті мен өнерін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін жетік білуімен ерекшеленіп тұрды. Дәурен Әбіров қазақ биін жаңа тақырыптармен, бейнелермен байытып, қазақ биінің шеңберін кеңейтті, әрі қазіргі ұлттық-сахналық бидің негіздерін дамытып, шығармашылық ізденісте болып, ұлттық хореографиялық өнердің кәсіби жанрларына көп жаңалық енгізді. Д.Әбіровтің мейлінше қарапайым халық өмірінің халық ортасынан шыққан, шынайылығымен әркімнің жүрегіне жақын, жанына жайлы терең түсінікті билерінің бірі – «Қоштасу» (немесе «Бес қыз»). Жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуде бұл би үлкен рөл атқарып келеді. Д.Әбіровтің қазақ қыздарының әсем, екпінді қимылдарын көрсеткен қойылымы – «Алтынай» күй ырғағына негізделген «Алтынай» биі... «Ата толғауы» биі Н.Тілендиевтің «Ата толғау» күйіне негізделген. Лирикалық қыздар биі. Би – халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Бишілердің қолдарында – Аса таяқ аспабы. Музыка ырғағымен соғып әсем қимыл қозғалыстар жасайды», – деп жазады өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент Қарлығаш Айтқалиева өзінің «Балетмейстер Дәурен Әбіровтің шығармашылық мұрасы» (Алматы, 2007) атты еңбегінде.
«...Қазақ биін Ш.Жиенқұлованың, Д.Әбіровтің, Ғ.Бейсенованың, О.Всеволодская-Голушкевичтің мектебі, әдісі деп арнайы оқытса, қазіргі қазақ биінде бір жаңалық болар еді. Түйіндеп айтқанда, қазіргі қазақ биі өте жақсы қарқынмен өркендеп келеді. Өкінішке қарай, Шара апамыз бен Дәурен ағамыздың қалыптастырған би мектебін жалғастыратын хореографтарымыз әрине, саусақпен санарлықтай. «Алтын қордағы» ұлттық билерді қазақ биін оқыту процесінде жүйелі пайдалану өте маңызды. Бұл шығармалар қазіргі қазақ биінің дамуына толық мүмкіндік береді», деп ой түйеді Қ.Айтқалиева.
Қазақ биін әлемге таныту хореографтардың қазіргі басты мақсаттарының бірі болуы керек. Ал Дәурен ағаның тәлімі халқына керек өнер, ол ұлтымыздың мақтанышына айналған талантты тұлға. Дәурен ағадай өнер иесі, балетмейстер ілуде біреу! Ол – қазақ би өнерінің бірегей тұлғасы. Сондай жандарды қадірлеп, пір тұтпасақ, болашаққа не деп барамыз?! Д.Әбіровтің өнегелі өмір жолынан, атқарған қыруар еңбегінен кейінгі жастар үлгі алуы керек. Ол – елге, халыққа адал қызмет етудің үлгісін көрсетіп кеткен ерекше жан. Өнерді қадірлейтін халқы барда, Дәурен Әбіровтің есімі ұмытылмауы керек.
Әңгімені түйіндей келгенде, оның туған өңірінің азаматтары қолдап, Қордай ауылының бір көшесіне, аудандық Мәдениет үйіне есімін берсе артық болмас еді. Ол оған әбден лайық өнер саңлағы. «Ердің атын ел шығарады, елдің атын ер шығарады» деп халық бекер айтпаған болар, сірә. Қазіргі көпшілік қолдап отырған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы оған дәлел емес пе? Ендеше артында өлмейтұғын өнері қалған, ел мақтанышына айналған қазақтың тұңғыш балетмейстері Дәурен Әбіровтің есімін көпшілік біліп жүргені абзал.
Сағындық ОРДАБЕКОВ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
