Араға 81 жыл салып «Қазақконцерт» мемлекеттік концерттік ұйымының «Астана Мюзикл» театры «Ұлы Дала театры» жобасы бойынша «Қыз Жібек» этно-фольклорлық мюзиклін ұсынды. Бұл жолы үлкен гастрольдік турне Мәскеу ғана емес, Еуропаның ірі-ірі бес қаласын қамтыды. 81 жыл бұрын Күләш, Қанабек, Құрманбек, Ғарекеңдер арқылы қалықтаған «Қыз Жібек» енді жаңа ғасырдағы тәуелсіз ұрпақтың үнімен жаңғырып өзгеше өрнек тапты.
Есенсің бе, еңселі Еуропа!
Қазақ халқының ең көне мұраларының бірі болып саналатын «Қыз Жібек» лиро-эпостық дастаны – аңыз емес, тарихи оқиға, кейіпкерлері өмірде болған адамдар. Жырдың негізгі кейіпкерлері – Төлеген мен Жібек бірін-бірі шын сүйген ғашықтар болғанымен, әке батасынан аттап кеткен Төлегеннің өлімі мен Жібектің қайғылы тағдыры талай жанарға жас үйірілтпей қоймайды. Жібек бейнесі – сұлулық пен әсемдіктің нышаны, рухани ескерткіш. Бұл сапар жүзге тарта театр өнерпаздарын ғана емес, қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасып, ата-бабадан қастерленіп келе жатқан қағидаларын, діни нанымымен және халық дәстүрімен бекіген ғұрып-салтының, дәстүрі мен ұғым-түсініктерінің ұлттық сипатын, мәдениетінің биік өресін, кең өрісін, тарихи-рухани мұрасын, яғни ұлттық құндылықтарын бірге алып келгендігін бір сәт сезінгендей жас әртістер Париж қаласының «Le Trianon» театры сахнасында бір-бірінің алақанынан қыса ұстап, шеңбер жасап үнсіз тұрды. Бұл бір үлкен жауапты сəт, тарихи күн! Ұлы Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» əнін «Астана Мюзикл» театрының хоры әуелете шырқай бастады. Еңселі театрдың зәулім залына қалың жұрт лап қойды. «Астана Мюзикл» театрының көркемдік жетекшісі Асхат Маемиров Еуропа жұртшылығымен амандасып, алғы сөз сөйлеу үшін сахна төріне көтерілді. Жүзінен қуаныш әрі толқу белгілері байқалады. «Иә, Жаратушы ием, өзің жар бола гөр, мына балауса ұжым, ұғымтал ұлдарың мен қырмызы қыздарыңды қолдай гөр», дейміз іштей күбірлеп. Қазақстан Республикасының Франциядағы елшісі Жан Ғалиев мырзаның сөзінен кейін шымылдық ашылып, Ұлы Дала өнері жібектей есіп, жан тербеді.
Париждегі премьера
Еуропалық театр өнері мыңдаған пьесаларды тудырды. Бұл театрдың өзгеше типі. Және бұл театрда сюжет пен автор әрдайым маңызды рөлге ие. Ал «Қыз Жібекке» еуропалық театрдың тәсілдерін енгізу мүмкін бе? Және Еуропа жұртшылығына оның керегі қанша? Ғабит Мүсіреповтің либреттосы мен Евгений Брусиловскийдің рухани мұрасынан алыс отау тігу мүмкін де емес. Сол себепті білікті режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Асхат Маемиров Брусиловский жүйелеген «Қыз Жібек» операсын этно-фольклорлық ансамбльге лайықтап қайта өңдеп, оркестровкасын этно-музыкант Бауыржан Ақтаевқа сеніп тапсырған болатын. Ал билерін қойған балетмейстерлер – Анвара Садықова мен Уәлитбек Сиязбек.
Шымылдық ашылған мезетте қылқобыздың сарынымен қазақ даласын көз алдыңа елестететін «Астана сазы» ансамблінің әртісі Аян Омаровтың орындау шеберлігіне тәнті болмасқа шараң жоқ. Ансамбльдің барлық орындаушыларының сахнаға шығар алдында, арьерсценада орналасқан «Тілек ағашы» немесе «Сенім символы» саналатын мәуелі бәйтерекке шүберек байлауы сахнаға, өз халқының мәдени мұрасына адалдығын дәлелдейтін көріністей сезілді. Зарлы дауысы қобыз сарынымен үндесе өрілген Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Сайлау Қамиевтің жыраулық өнерінен бастау алған «Қыз Жібек» этно-фольклорлық мюзиклінің көркемдік үлгісі, дала театрының элементтері негізінде жанр табиғатына сай айшықты безендірілуі әртістердің шынайы шеберлігімен еркін қабысып тұрды. «Астана сазы» ансамблінің сүйемелдеуімен сахнадан ескен табиғи үн, ғажап музыка жұртшылықты айрықша бір әдемі әсерге, ғажап бір шаттыққа бөледі. Ақ матамен авансценаны жауып, баяу жылжып бара жатқан жырау мен түйелер көші (қуыршақ театрының элементтері пайдаланылған) ғасырмен бірге көшіп бара жатқандай әсер қалдырады.
Сахнада – «Қыз Жібек», залда – Мари Кристин Сирежол, Лаша Чxартишвили, Давид Чхавлис сынды белгілі сыншылар. Жас театрдың беталысын байқағысы келген еуропалық кірпияз көрермен көп-ақ. Сонау XVII ғасырдан бастау алған лиро-эпостық жыр, бір деммен, әдемі ырғақпен өрбіп отыратын фольклорлық сюжет аңыздар әлемінен кереметтей сыр шертті. Жібек – тек өзі сүйген Төлегенінің ғана емес, халқының ар ұяты, сұлулығы мен ақыл-парасаты, адалдықтың символы. Режиссер ұстанған негізгі тұжырым осыған саяды. Сүйгенінің артынан өз-өзіне қол жұмсауы емес, қазақ әйелінің жарға деген адалдығын, ұлы сезімін өле-өлгенше өзгеге айырбастамай күн кешетіндігін қолындағы гүлді үзуі арқылы дәлелдейді. Еуропалықтардың мұны аудармасыз түсінуіне актерлік ансамбльдің мінсіз мимикасы, қимыл-қозғалысы үлкен әсер еткені сөзсіз.
Ізденіс иірімдері
Жас актриса Инабат Ризабекованың әншілік қабілеті мен сахнадағы тартымдылығы, Төлегенмен диалогі, мәтінге зейінділігі, әр сөзді жеткізе білуі актрисаның болашағынан зор үміт күттіреді. Қойылымдағы қайғы-қасірет көріністері де қазақ халқының діни-наным сенімдеріне негізделген. Тәнін жерге қалдырып, жаны ақ періштелермен самғай ұшуы, Төлегеннің тәнін құзғындарға жем қылмай жыраудың жоқтау арқылы алып кетуі, т.б. сәттер ата-бабаларымыздың асыл қасиеттерінен сыр шертеді. Жібектің көрген түсін «Аққу» биі арқылы байланыстыру режиссер тарапынан лайықты шешім тапқан. Қазақ халқының түс жору философиясынан ой қозғайды.
Төлеген рөлімен жарқ еткен Оразалы Игілік толқуға, тебіренуге бейім орындаушы. Ол рөл табиғатын еркін сезінеді. Кеудесіне оқ тиіп жараланған Төлегеннің ариясын орындап жатып, рөл табиғатынан, оқиға аясынан ажырамай жеткізеді. Шырқата ән салып, Жібектің сұлулығына тамсана қадалған көзі көрерменді бейжай қалдырмайды. Сахналық серігі (Расул Усманов) екеуінің жамбы ату бәсекесіндегі рухты биді орындауы жас актерлердің мүмкіндіктерін молынан аңғартты.
Расул Усманов – ізденгіш актер. «Режиссер бағыт-бағдар берсе, актер әрі қарай өзі ізденуі керек» деген қағиданы берік ұстанған Расул кескіндеген рөліне әр жолы түрліше жолмен келді. Даланың еркін жортқан көк бөрісін сан алуан ойын өрнегімен өзінше қорғап шықты. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Айнұр Бермұхамбетова (Қамқа), жас актерлер Дарын Шыныбек (Базарбай), Армат Амандықов (Шеге), Сәнді Қаршалова (Дүрия), Гүлдана Әбдісадық (Батсайы) Таңшолпан Нұртілеуқызы (Қарлығаш), Азамат Замзарханов (Сансызбай) ойын өрнектері қойылымның көркемдік болмысын әрлей түсті.
Мюзиклдің сәтті шығуына көпшілік сахнасының (массовка) көмегі зор. Орындалған хорлар, ұлттық би мен күмбір қаққан күйден бөлек, «айтыс», «күрес», «Ортеке» күйі сынды жеке көріністерге тоқтала кетуге тиіспіз. «Қазақконцерт» мемлекеттік концерттік ұйымының солисі, дәстүрлі әнші Асқар Мұқият пен жас актриса Мақпал Дүйсеннің дауысына елітпеген еуропалық болды ма екен, сірә. Мамандығы дәстүрлі әнші болғанмен А.Мұқияттың актерлік қабілеті жоғары. Ал Мақпалды актриса демесеңіз, шынтуайтында ол нағыз бұлбұл әуезді әнші. Кең диапазонды қос әнші еркін көсіліп эпизодтық көріністі естен кетпес қыз-жігіттің айтысына айналдырды. Бірде жігіттермен бірге акробатикалық трюктермен таңғалдырса, енді бірде екі адамның күресін бір өзі бейнелейді. Төлегенді қимай шығарып салып тұрған Сансызбайды ойнайтын Абылай Сәлімхановтың сан қырлылығы еуропалықтарды елең еткізді. «Астана сазы» ансамблі «Ортеке» күйін орындағанда, үш ортекенің күйге ырғала билеуі этно-фольклорлық мюзиклдің ерекшелігін нақтылағандай. Жалындаған жас өнерпаздарды көрермен көпке дейін қол шапалақтап, қимай қоштасты.
Сарапшылар лебізі
Ұлт театрларын түп нұсқасынан танитын профессор Мари Кристин Сирежол, өнертану докторы Лаша Чxартишвили, театртанушы Давид Чxавлис қойылымға байланысты өз ойларын ортаға салды. Давид Чxавлис: «Бұл сөз жоқ тамаша спектакль. Біз одан қазақ халқының өткен тарихы мен бай мәдениетін танып-білдік. Кейіпкерлердің ішкі жан тебіренісін жеткізе білуде театрдың жас әртістері еңбегін айрықша атап өткен жөн. Өз басым мұндай әсем туындыны көргеніме ризамын. Француз халқының атынан сіздерге көп рахмет!», десе, Сорбонна университетінің профессоры, белгілі театртанушы Мари Кристин Сирижол: «Қазақ халқының өте бай ұлттық мәдениетіне куә болдым. Бұл спектакль арқылы бәріміз қазақ даласына сапар шегіп қайтқандай болдық. Әртүрлі аспаптарда орындалған әсерлі әуендер мен табиғи дауыста шырқалған әндер жүрек тебірентті», деді.
Ал театртанушы Лаша Чхартишвили: «Мен «Астана Мюзикл» театрының болашағы зор деп ойлаймын. Себебі олардың мүмкіндігі шексіз. Әртүрлі бағытта өнер көрсете алады. Бұл спектакль Астана театрларының деңгейін, әсіресе жас ұжымның қарым-қабілетін көрсетіп берді. Фольклор тақырыбын бүгінгі күнмен қабыстырып, оған жаңаша үн, екпін, ырғақ, астар, тұспалдар енгізу – режиссердің батыл қимылын байқатады», деп пікірін түйіндеді.
Аншлагпен өткен екі сағат пен Еуропа жұртшылығының қошеметі естен кетпейді. «Қыз Жібек» қойылымы паң Парижді таңдай қақтырды. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы мен «Жаһандық әлемдегі заманауи қазақстандық мәдениет» жобасы аясында Еуропаның қалаларында өнер көрсететін «Астана Мюзикл» театрының сапары Францияның астанасы Парижден басталып, әрі қарай Канн, Брюссель, Вена, Берлинде жалғасын тапты.
Көрермен көзімен...
«Aстана Мюзикл» театры, «Астана сазы» этно-фольклорлық ансамблі Канн қаласындағы «Croisette», Брюссельдегі «Brussels 44 center», Веналық «MuTh theatr» сахналарында зор табыспен өнер көрсетті. Шығармашылық ұжым Қазақстанның ұлттық өнерінің үздік үлгілерін әлемге танытты. «Тіл кедергілеріне қарамастан, маған өте қатты ұнады. Мен ешқашан мұндай күйді бастан кешкен емеспін. Бәрі де өте шебер және терең ойластырылған. Драматургия да, киімдер де ұнады», дейді қойылымға арнайы келген Халықаралық Канн кинофестивалінің президенті Клэр-Анне Рейкс.
– Алғашқы көріністен бастап-ақ спектакль мені өзіне баурап әкетті. Театрдағы жұмысым есіме түсті. «Көзімнің қарасын» спектакль соңында әртістермен бірге айттым. Керемет құрам екен, ойын қандай ғажап! «Астана Мюзикл» театрына осындай тамаша туынды ұсынғаны үшін ризашылығым шексіз, – дейді Вена қаласы симфониялық оркестрінің музыканты Мария Орининская.
– Мен танысып үлгерген барлық көрермен атынан Брюссель сахнасында осындай туындының сахналануына үлес қосқан ұйымдастырушыларға басымды иемін. Ұлттық салт-дәстүрді, ұлттық байлыққа айналған құндылықты таныстыру маңызды деп есептеймін. Сіздердің үлкен елдеріңіздің бай дәстүрімен танысып, қуанып жатырмыз. Бұл көз қарашығындай сақталуы тиіс інжу-маржан деп санаймын, – деп пікір білдірді мәдениет және білім саласындағы халықаралық жобалар қауымдастығының басшысы, көрермен Светлана Попова.
Веналық театрдың директоры Отто Джанкович: «Қыз Жібек» спектаклі қазақстандық жас театрдың сөзсіз жетістігі. Оған адам толы зал, көрерменнің шынайы ыстық ықыласы толық дәлел. Спектакль қазақ тілінде жүргенмен, аударма керек болмай қалды. Өйткені мен жүрегіммен түсіндім. Әртістер мен команданың кәсіби шеберлігіне тәнті болдым», деп ойын қорытындылады.
Керуен көші күтілген күн
Вена көгіне көтерілген ұшақ көзді ашып-жұмғанша театр өнерінің Отаны саналатын Мәскеу шаһарына жеткізді. Еш алаңсыз қонақүйімізге келіп жайғастық. «Модерн» театрының залында өтіп жатқан дайындық бұрынғыдан өзгеше өрбіді. Режиссер Асхат Маемиров пен балетмейстер Уәлитбек Сиязбек мизансценаларды басқаша бағытқа әкеліп, шарттылық заңына бағындыруда. Сахнада бос кеңістік. Мәуелі ағаш та, қыз-келіншектер басар текеметтер де, түйелер көшін бейнелейтін ақ мата да, ортекелер де жоқ. «Ортекенің» орнына күй тартыс ойластырылыпты. «Қыз Жібек» этно-фольклорлық мюзиклінің ең басты ерекшелігі – сапалы тігілген костюм, яғни киім үлгілері. Алма Сырбаеваның суреткерлік шеберлігінен туындаған киімдері сәнді әрі ықшамдап әдемі пішілген. Көп қыздардың ішінен «Гәкку» әніне салған қызыл көйлекті Жібек оқшау көрінеді. Ал Төлегеннің алдынан шығар сәті, ақ сәукелесі, үстіндегі үлбіреген ақ көйлегі Мәскеу жұртшылығын тамсандырды. Жас актрисаның ән орындау шеберлігі де жоғары деңгейде. Төлеген мен Жібектің бір-біріне деген кіршіксіз махаббаты Инабат пен Оразәлі тандемінен қапысыз танылды.
Қазақ киносында Бекежан рөлі арқылы Асанәлі Әшімовтің өнері биік тұр десек, театрда Асылболат Смағұлов бастаған сахнагерлер жасындай жарқылдаған. Бекежан рөлін Расул Усманов нанымды жеткізді. Тіл, мимика, пластика – бәрі де Бекежанның бейнесін ашуға жұмылдырылды. Сол себепті де, Усмановтың Бекежанында өзгеше ырғақ бар. Актер ойынында ой мен іс-әрекет тұтастығы, шынайылық, үйлесімділік үстемдік құрып, Бекежанның өкініші, есінен айрылу сәттері өте шынайы шықты. Психологиялық күйзеліске түскен Бекежанның кескін-болмысы дәл табылды. Оның Жібекке деген құштарлығы мен сүйіспеншілігі, Төлегенді қиянатқа қимайтын пайым-парасаты айқын көрініп тұрды.
Қойылымда жарқырап көрінетін тұлғаның бірі – Қамқа бейнесі. Оны тұшымды жеткізуге Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Айнұр Бермұхамбетова көп еңбек сіңірді. Базарбайға: «Бер батаңды балаңа» деп жалбарынатын абзал ананың жан дауысын жеткізу үшін орасан зор тер төккен актрисаның шеберлігі ерекше әсер қалдырды.
«Күй тартысы» мен «ақындар айтысы» қойылымдағы ерекше сахналардың біріне айналғаны анық. «Астана сазы» ансамблінің әртістері бірін-бірі жалғай отырып, «Балбырауын», «Баламишка», «Бөгелек» күйлерін күмбірлеткенде Мәскеу жұртшылығы қошеметтеп қол соқты. Асқар Мұқият аспандата шырқаған Үкілі Ыбырайдың «Қызыласық» әні көкейге көркем сезім ұялатты.
...Ал сол күні Венада қойылымның декорациясы мен реквизиттері тиелген ұшақ белгісіз бір себептермен межелі уақытынан кешігіп қалған болатын.
Мирас ӘБІЛ,
«Астана Мюзикл»» театры әдебиет бөлімінің меңгерушісі
