Шерхан Талап. Кімді аудару керек? Кімге аударту керек?

Тарих тұлғалар есімінен тұратынындай, әлемнің ақыл-парасат өлшемі дүния сырын ұғынған ұлы жара­тылыстың пайым таразысына тәуелді. Бізге қызығы: адамзат ақыл-ойының алып арнасына сан та­рау жолдан келіп қосылған ойлар ағыны қай тұстан екпіндеп соғады? Батыс пен Шығыс ақыл-ойының озығы мен тозығы қайсы? Соның ішінде, қазақ топырағы тапқан ұрпақ алып арнаға тамшыдай бол­сын үлес қоса алды ма? Және ол несімен құнды? Ойлай бер­сең, түпсіз сұрақтың шылауына шырмаласың...

Әлем бізді кім деп таниды? Адамзаттың ортақ қазанына қай қазынамызды салдық? Ғылым мен техника, басқа да түрлі салаларды айтпағанда, әдебиет пен мәдениетіміздің шыққан биігі қайсы? 

Абайды арқа тұтамыз. Мағ­жанға мойын бұрамыз. Әуе­зовті көмекке шақырамыз. Күл­лі әлем таниды деп кеуде қаға­мыз. Шынтуайтында, қазақ әде­биетінің шеңбер бұзып, шетел шарлап кетпегенін мойындаған жөн. Қазақ жауһарларын әлемді айтпағанда, түркі елдері түгел танып болған жоқ. Бар кінәні аударма саласының жүйелі жұмыс жасамауынан көрерсіз. Ол да бар. Енжар биліктің құлықсыздығына өкпе артқаннан қайран не?.. 

Руханияттан ірге бөлудің зарда­бы маңдайға тигенде ғана бағдар айқындай баста­дық. Қазақты жаһанға әйгілеудің жос­пары құрылды. Әрине, Елбасы тап­сырмасымен. Тура мағы­насындағы «рухани жаңғы­ру­дың» қажеттілігін анық сезін­дік. «Жаһандағы заманауи қазақ­стандық мәдениет» жобасы іске аса бастады. Сең қозғалғандай бол­ды. Қазақ әдебиеті әлем тілдеріне аударылмақ-дүр. Қа­лам­­герлеріміз БҰҰ-ның ал­ты тілінде (ағылшын, орыс, қы­­тай, испан, араб және француз) сөйлеуі керек. Қамал алардай қар­қынымыз бар. Жұмыс тобы өкілдері «тәуел­сіздік жыл­дарындағы ең озық шы­ғарма­ларды іріктеп аламыз» деп білек сыбана кірісіп те кетті. Ара­сында алыптар шоғыры да бар. Хош. Бізді алаңдататыны: Кім­ді аудару керек? Кімге аударту керек? 

* * *

Кеше ғана жарты әлемді кітап­пен жарылқап отырған Амазон дүкендерін шолып шықтық. Қазақ авторларының қаншасы тұр дейсіз ғой. Саусақпен санарлық. Әбді-Жамил Нұрпейістің «Соңғы парызы» (Final Respects) мен «Қан мен тер» (Blood and Sweat) романы, Зәуре Батаева аударған Дидар Амантайдың шығармалар жинағы, Герольд Бельгердің, Бердібек пен Мұқағалидың аудар­масын ға­на көзіміз шалды. Бұның өзі бір­неше жыл бұрын аударылған шығар­малар. Әрине «әлем таны­ған қазақ әдебиеті» үшін бұл өте аз. Бәлкім біз дұрыс бағамдай алмадық. Күні кеше Оралханның «Кісі киік» атты кітабы ағылшын тіліне аударылды. Қазақ ПЕН-клубы Махамбет пен Қасымның, Қадыр Мырза Әли мен Мұхтар Мағауиннің шығармаларын тәр­жі­малауға талаптанып отыр екен. Іске сәт дейміз. Тек аударма сапасына салғырт қарамай, ыж­даһат­тылықпен жұмыс жасаса дейсің. Әйтпесе Кеңес кезінде бірнеше мәрте аударылған авторларды қай­талап баса беруден абырой тапқан жоқпыз. 

Шетел тіліне аударылатын автор­ларды іріктеуде ашықтық керек. Бармақ басты, көз қыс­тылықпен тамыр-таныстыққа ту ұстату – әп-әсем бастаманың бере­кесін қашырады. Керек болса, «қызыл шекпенін» желбегей жамылып, ескі сүрлеудің етегіне сәжде қылған жазармандар­ды күре­сінге тастауға тура келеді. Ар­найы комиссияға артылар жүк ауыр. Жері мен тегіне қа­рамай-ақ, қазақ ақыл-ойын әлем­ге танытар тұлғаларды топқа қо­суы қажет. Тізімге Әуезов бас­таған алыптарымыз, 1960-90 жыл­дардағы қазақ әдебиетінің көр­некті өкілдері енері анық. Одан кейін жастардың жақсы шы­ғармалары сұрыпталады. Тізім мейлінше қысқа болса да, әлем оқырмандарына ұялмай ұсынар дүниелеріміз аударылса болғаны. 

* * *

Бірде ақын Гүлнәр Салық­бай жастармен кездескенде: «Цве­таеваның «Я тень теней» деген өлеңін мен «көлең­ке­нің иесімін» деп аудардым. Әйт­песе оны тікелей «көлеңкенің көлең­кесімін» деп аудара салуға болады. Менің аудармамды оқыған әдебиетші Амантай Шәріп: «Кө­лең­кенің иесімін» дегенің керемет қой. Цветаеваға қалай қия салдың?» – дейді. Қызығып, Цве­таеваның 5-6 өлеңін аудардым. Кейін оның кітабын қазақша шы­ғаратын болып, өлеңдерін тапсырыспен аудардым. Арнайы аудар­ғандарым өзіме ұнамайды. Негізі аударма жасау қиын. Ақын­ның мінезі көрініп тұруы керек, қазақ оқыса жатық оқылуы да шарт» дегені бар. Аударма жасау – туындыны өзге тілге қотара салу емес. Соңғы кезде менің кейбір замандастарым жиі аударма жасап жүр. Әрине қазақ оқырманы үшін жақсы олжа. Алайда мәтіннің мағынасынан ауыт­қып, авторға қиянат жасамаса дейсің. Сөзді аудару мен ой­ды аудару – екі бөлек жүк артады. Сайып келгенде, бұдан автор зар­дап шегеді, бүтін туынды бүлінеді. 

Бұдан келіп, аударма сапасы туралы өзекті мәселе бас көтереді. Жабылып жүріп жақ­сы шығармаларды таңдап алар­мыз-ау, олардың өзге тілде кібір­­тіктемей көсіліп кетеріне кім ке­пілдік береді? Жауапты ор­­ган жазушыларымыздың өз дең­гейінде аударылуына «қорған» бола ала ма? Әлде нау­қаншылдықпен тапсырма орын­даудың озық үлгісін көрсетер «пысықайларға» иек артамыз ба? Қазақ болмысын түсінбей, тілдің мәні мен мағынасына бой­лай алмайтын делитант аудар­машыларға тізгін берсек, сонша тыраштанудан қандай қайыр болмақ?! 

Кінәні өзгеден іздеуге пейіл­діміз ғой. Қарапайым қағидаларға жауапкершілікпен қарамай, жұ­мы­­сымыздың жемісін көргі­міз ке­леді. Қазақты әлемге таны­ту­дың жаңа сатысына түстік екен, аянып қалар түгіміз жоқ. 

Тіліміздің байлығын ай­тып жиі мақтанамыз. Туын­ды­ларымыздың басқа тілде сайрап кетпегеніне соны қалқан тұтқымыз келеді. «Қа­зақ сөзі аудар­маға қиын» деп үкім шыға­ратындар да бар. Рас, өзге тілге көшкенде өңі қашып кететін сөздеріміз көп-ақ. Бірақ бұл бізге сылтау болмау керек. Пы­шақтың екінші жүзінен қарасаң, сөзі көп, ойы көмескі, сюжеті сол­ғын сон­дай бір шығарманың қаң­қа­сын көресің. Әлем оқырманы үшін қызыл сөзден гөрі қызықты туын­ды қажет екені айтпаса да түсі­нікті.

Әлемнің үздік аудармашы­лары­мен, редакторларымен бай­­ланыс орнатып, қар­жы мен қажырды аямай, «шедевр­ле­рі­міздің» шыра­ғы жанбайды. Шы­ғарманың нәрі мен сөлі солғын тартпасы үшін, әр сөзге Әбді-Жә­милше кірпияздық таныту қажет.

Өзгеге сенбесек, өзімізде дайын кадр жоқ. Қазақ дүние­та­нымын қалпын бұзбай, тамырынан ажырамай, өзге тілде сөйлететін өз аудармашыларымыз жоқтың қасы. Әдеби мо­дер­низацияны әріден ойла­маудың кесірі. Әйтпесе жас әдебиетшілерді «эмиграцияға» жіберу туралы аз айтылған жоқ.
P.S. Қазақтың мойнында әлі то­лық өтелмеген қарыз бар. Ол – адам­зат ақыл-ойына қосар қа­рыз. Қа­рыз өтелмей, парыздан құ­ты­ла алмайсың. Енді кешігуге болмайды.

Шерхан ТАЛАП