Мен Уәкеңді алғаш өткен ғасырдың 1978 жылы күзінде көрдім.
Зекең, Зейнолла Қабдолов жуырда кафедра мәжілісінде факультеттің аспирантурасын сырттай бітірген, журналист, жазушы, жас қаламгер Уәлихан Қалижановтың қазақ, башқұрт және татар халықтарына ортақ тұлға, ақын Ақмолла Мұхамедияровтың (1839-1895) өмірі мен шығармашылығына арналған диссертациясының талқылауы болатынын айта келе, ғылыми жұмыспен мұқият танысуды, өйткені жас зерттеушінің зерттеу нысаны шығыс әдебиетіне қатысы барлығы, онда дін мәселесі де сөз болатынын ескертті.
Диссертацияны оқып шықтым. 1937 жылдан соң бар-жоғы 40 жылдай уақыт өткенімен, кешегі сталиндік ызғардың дінге байланысты да ызғары онша ұмытыла қоймаған кез. Сол себепті жұрт дін мәселесіне сақтықпен қарайтын. Дін тақырыбы туралы абайлап сөйлейтін. Ол кафедра ұстаздарының сөздерінен байқалып тұрды. Мәжіліске қатысқан өзге де ғалымдар Уәлихан Қалижановтың дін тақырыбына үрікпей барғанына әрі таңғала, әрі ризашылық білдірді.
Уәлихан өз сөзінде Ақмолла (Мұфтахитдин) Мұхамедияровтың (әкесі қазақ, шешесі башқұрт) қазақ, башқұрт, татар әдебиеттерінде өзіндік із қалдырған, жаңашыл, шығармаларында әлеуметтік мәселелерді көтере білген сөз зергері болғандығын айта келе, оның аталмыш халықтардың мәдениетінің тарихында өзіндік орны барлығын, әдебиетінде де ағартушылық, демократ дәрежесіне көтеріле алған ойшыл екендігіне тоқталды.
Бәрі де Уәлиханнан болашақта жақсы ғалым шығады десті. Шынында да солай болды.
Содан бері біраз жылдар өтті. Уәкең белгілі де беделді журналист, қарымды қаламгер, қоғам және мемлекет, ғылым қайраткері, зерделі зерттеуші, беделді басшы дәрежесіне көтерілді. Еліміздің беделді бір тұлғасына айналды.
Ақмолла демекші, 2010 жылы еліміздің бас мүфтиі кезімде бірде мені Ресей мұсылмандарының құрылтайына Уфаға шақырды. Мәжіліс арасында ондағы атақты «Ғалия» медресесімен қатар, басқа да тарихи, ғылыми, мәдени нысандарды аралау барысында Ақмолла Мұхамедияровтың башқұрт елінде басылған еңбектерін көрдім. Мен башқұрт, татар бауырларымызға Ақмолланың қазақ әдебиетіне де қатысы барлығын, қазақ ғалымдары да ақын шығармашылығына диссертация арнағанын, әсіресе Уәлихан Қалижановтың бұдан біраз жылдар бұрын кандидаттық диссертация қорғағанын айттым. Сөйтсем, татар, башқұрт ғалымдары да Уәкең еңбектерінен хабардар екен.
Таңдаған саласынан алған мол тәжірибесі 1986 жылы оны республика жұртының сүйіп оқитын «Лениншіл жас» газетіне әкелді. Шерхан Мұртаза, Сейдахмет Бердіқұлов секілді ағалары өшпес із қалдырған газетті ол одан әрі биік белеске көтере алды. Газеттің тақырып аясы кеңейді. Осы газетте тарихи таным туралы, Алаш ардақтылары жайлы, олардың мақалаларынан үзінділер жариялана бастады. Сөйтіп газеттің беделі бекемделе берді. Ол еліміз үшін үлкен сын болған, қазір ұлт-азаттық көтеріліс деп аталып жүрген 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы кезінде, жастарымыз жаппай жазаланып жатқан шақта, оларға араша да түсе білді.
Коммунистік диктатураның шатқаяқталуы басталған шақта, Уәкең батылдықпен өзі жетекшілік етіп отырған «Лениншіл жас» атауын «Жас Алашқа» ауыстыра алды.
Редакторлық қызметте жүріп У.Қалижанов ұлттық жаңа баспасөздің дамуына, оның еркіндік жолына түсуіне көп жігер жұмсап, жас буын қаламгерлердің өсіп шығуына қамқорлық етті, көсемсөздің уақыт талабына орай өзгеруіне, соны өрістерге беттеуіне мұрындық болды.
1994 жылы Уәкең Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. 1995 жылы Баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдары министрінің орынбасарлығына тағайындалып, одан соң Президент Әкімшілігі Ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің орынбасары қызметін атқарды. 1996-1998 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы; 1998-1999 жылдары Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі Тілдерді дамыту департаменті директорының орынбасары болды. 1999 жылы Парламент Сенатының баспасөз хатшысы болып тағайындалды.
1999-2011 жылдар аралығында У.Қалижанов Парламент Мәжілісінің II, III, IV шақырылымдарының депутаты болып қызмет атқарды. Осы уақыт аралығында ол Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі, бірқатар заңдардың бастамашысы болды.
Осыған байланысты тағы бір оқиға есіме түсіп отыр.
Бірде Талғарда лайлы су тасқыны болып, көп адам опат болды. Бұл депутат Уәкеңнің сайлау округі еді. Осыған орай ол Парламент Мәжілісі депутаттарына біркүндік еңбекақыларын арнайы есепшотқа аудару жөнінде ұсыныс тастады. Сөйтіп өзі жүз мың теңгесін алып Алматыға, маған Мүфтиятқа келді. Талғардағы адам шығыны болған отбасыларға көңіл айтып, Құран оқып, демеу білдіргісі келетінін жеткізді. Мен де бірден:
– Бірге барам. Сауапты істің жанында жүрген парыз ғой, – дегенім есімде.
Әрбір үйге кіріп көңіл айттық. Құран оқыдық. Мен де Уәкең секілді бір отбасыға көмек ретінде жүз мың теңге бердім.
Уәкеңдікі жөн. Мәселе, қаржының аз-көптігінде емес. «Бас мүфти мен депутаттың бірге келіп, қасіретке душар болғандардың қайғыларына ортақтасқандары қарашаңырақ қайғысын азайтқандай еді», деп жазыпты Уәкең «Заман сөзі» (Алматы, 2016) атты кітабының 82-бетінде.
Бұл Уәкең азаматтығын танытқан жалғыз оқиға емес.
Елiмiз тәуелсіздік алғаннан кейiн кеңес империясының тоталитарлық идеологиясы салдарынан ұзақ жылдар бойы бiр жақты бұрмаланып келген әдебиетіміздің белгiсiз беттеріне үңiлу мүмкiндiгi туды. Міне, осы тұста жоғары мемлекеттiк қызметте жүрсе де, Уәлихан Қалижанұлы ғылымнан қол үзбей, өзiнiң бұрынғы тақырыбы – қазақ әдебиетіндегі дiн туралы iзденiстерiн жалғастыра бiлдi. Fылыми кеңесшiсi болған белгiлi ғалым, академик Рымғали Нұрғалиевтің қалай да докторлық жұмысын қорғау керектігі туралы кесiп айтқан уәжі де диссертациясын тез аяқтауға ықпал еткен болуы керек. Сөйтіп «Қазақ әдебиетіндегі дiни ағартушылық ағым» тақырыбында зерттеу жүргiзген талантты ғалым диссертациясын алты айдың ішінде аяқтап, сәтті қорғап шығады.
2012 жылы гуманитарлық ғылымдар саласындағы үздiк ғылыми-зерттеулер бойынша «Қазақ әдебиетіндегі дiни ағартушылық ағым» жұмысы үшiн Уәлихан Қалижановқа Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлық берiлдi.
2012 жылдың ақпан айынан қадірлі әріптесім, замандасым М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры болды. 2017 жылы Ұлттық ғылым академиясының толық мүшесі – академигі болып сайланды. Ғұмырын ғалымдық жолдан бастаған ол да, мен сияқты ғылымға қайтып оралды. Қазір біргеміз. Кездесіп, сұхбаттасып, ақылдасып, пікірлесіп тұрамыз.
Уәкең 2012 жылы Әдебиет институтына басшы болып келген соң «Ұлы дала тұлғалары» сериясы бойынша «Жамбыл» атты қомақты дүниесін жариялады. Ол ғалым ретінде Әдебиет институтына босқа келмегенін байқатты. Ғалым қаламынан туған дүние Жамбыл ғұмырнамасының және шығармаларының әдеби-көркемдік әлемін зерттеуге арналғандығын, әрі ол сәтті шыққандығын айта кеткен жөн.
Уәкең ғылым мәселесі сөз болған түрлі жиындардағы талқылауларға белсене қатысып, пікір білдіріп отырады. Екеуміз әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің докторлық диссертация қорғалатын ғылыми кеңесінің мүшесіміз. Досымның онда да орыс және қазақ тілдерінде кез келген тақырыптар бойынша өзекті ойларын білдіріп, пікір айтпай қалған кездері болған емес.
У.Қалижановтың әр жылдары «Мәшһүр Жүсіп», «Президент: көзбен көргендер мен көңілге түйгендер», «Жәдитшіл жырлар: тарихи зерттеулер» атты бірнеше еңбегі жарық көрді. Олардың көпшілігі автордың филологиялық зерделеу нысанындағы діни-ағартушылық ағым мәселесіне арналған зерттеулерін, тың ғылыми тұжырымдарын, жаңа заманға сай толымды толғаныстарын қамтиды. 2008 жылы Гулия Георгийдің «Омар Хайям туралы аңыз» атты романы У.Қалижановтың аудармасында жарық көрді. Оның «Сыр сандықты ашып қара», «Көңіл көкжиегі», «Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым» атты көлемді еңбектері де баспа бетін көрді. 2012 жылы автордың ғылыми мақалалары мен эсселерін қамтитын «Ойкөз» кітабы, 2013 жылы «Ғылыми қазына» сериясы бойынша «Жамбыл» монографиясы, 2014 жылы «В потоке времени» және «Ұлт рухы» атты зерттеулер, мақалалар мен эсселер жинағы сынды зерттеу кітаптары оқушылардың қолына тиді.
Көрнекті ғалым әріптесімнің бастамасымен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында халық университетінің жұмысы жанданып, ғылыми, қоғамдық, мәдени маңызға ие түрлі іс-шаралар өткізіле бастады. 2012 жылдың мамыр айында У.Қалижановтың ұсынысымен бұл халық университетіне осы қоғамдық ұйымның тұңғыш басшысы болған академик, филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Бердібаевтың есімі берілді.
2012 жылы Қазақстанның халықаралық деңгейдегі беделін арттыру мақсатында АҚШ-тағы Қазақстан Республикасының елшілігімен және Колумбия университетімен бірлесе отырып «Қазіргі Қазақстан әдебиетінің антологиясы» жарық көрді. Институт директоры У.Қалижановтың тікелей басшылығымен әрі оның алғысөзімен жарық көрген бұл басылым Қазақстан әдебиетін әлемдік мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде кеңінен насихаттау ісінде таптырмас құрал болып табылады.
Уәкеңнің әдебиетіміз бен мәдениетіміздің аға буын өкілдері Жұбан Молдағалиев, Сафуан Шаймерденов, Хамит Ерғалиев, Зейнолла Қабдолов, Қаратай Тұрысов, Сейдахмет Бердіқұлов, Сәкен Жүнісов, Балғабек Қыдырбекұлы, Тұманбай Молдағалиев, Рымғали Нұрғалиев, Шерхан Мұртаза, Мырзатай Жолдасбеков, Иманғали Тасмағамбетов жайлы естелік эсселерін кез келген оқушы қызыға оқиды деп ойлаймын. Олардың қарапайым жұрт байқай бермейтін қыр-сыры, әзілдері әңгімелерге, көркем шығармаларға сұранып тұрғанын байқайсың.
Уәкең қай істе де алғыр, идеялары өміршең, іскер де батыл, рухани әлемі бай, өз ісіне қашанда мығым азамат.
Осы мақаланы жазарда мен Уәкең қаламынан туған еңбектерді тағы бір қарап шықтым. Олардың үлкен зерттеулерге сұранып тұрғанына көзім жетті. Жалпы, Уәкеңді білу үшін еңбектерін оқу керек, тереңіне бойлау керек деген ойға келдім. Өйткені онда әдемі ойлар, тың идеялар, орынды ұсыныстар көптеп ұшырасады.
У.Қалижанов 2015-2017 жылдар аралығында Ұлттық Ғылыми кеңесінің, Ұлттық ғылым академиясы Президиумының, сондай-ақ 2017 жылы ел Президенті жанындағы Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасын іске асыру жөніндегі ұлттық комиссиясының мүшесі болды.
Оның елі, халқының әдебиеті мен өнеріне, ғылымы мен біліміне, қоғамына, мемлекетіне сіңірген еңбегі көптеген марапат, атақтарға ие.
Уәкеңнің әдебиет пен мәдениет, қоғамдық өмір жайлы еңбектері өте мазмұнды. Олардан ешкімді бейжай қалдырмайтын дүниелерді мол көресің. Уәкең шығармаларын оқу үстінде оның қатар жүрген дос-жолдасқа деген адалдығы менмұндалап тұрады. Иә, оларды оқу керек.
Уәкеңнің туған жері Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Бұғымүйіз – Бесмойнақ ауылы. Бұл бір сирек кездесетін қызық атау. Реті келсе Уәкеңнен сұрармын деп жүргем. Сөйтсем ол жайлы Уәкеңнің «Заман сөзі» (Алматы, 2016) кітабында төмендегідей деректер бар болып шықты.
«Бұғымүйіз – Бесмойнақ жердің жайлауы. Жетісудың пейіш жерінің бірі. Бұл Столыпин реформасынан кейін қарашекпенділер келіп, қос өзеннің бойына қоныс салып, шіркеу қойған жер. Атақоныстан айырылып, бір ата дулат-жаныс төмен құлдилап Арасан, Беріктас жаққа үдере көшіп, кейін Кеңес өкіметі орнағанда қайта келіп қоныстанған. Бұл қырғыздың Тоқпағына тура шығатындығымен де ерекшеленетін жер. Бұл жерде Мүйізді Өтеген батыр аялдап, атын суарған. Ұлы Сүйінбай Жамбыл бабаға бата берген қасиетті жер. Найманбай батыр ұрпағы өсіп-өнген де осы мекен. Атақты «Құлагердің» авторы Ілияс Жансүгіров үй тіктіріп, қымыз ішіп демалған жер де осы Бұғымүйіз – Бесмойнақ. Жамбыл өлеңдерін Бұғымүйіз – Бесмойнақтың гүлдеріне теңеуі бекерден- бекер дейсіз бе?» – депті Уәкең.
Алланың қалауымен бірде ол жерге де табан тиді. Бір телеарна Уәкең жайлы арнайы хабар түсірмек болды. Ол жайлы сұхбат беру үшін Уәкеңнің ауылында кездеспек боп келістік. Бұғымүйіз – Бесмойнақ Алатаудың етегіндегі жасыл жайлаулы жер екен. Міне, осындай табиғаты тамылжыған мамыражай әдемі жерде ғана Уәлихан сияқты азаматтар дүниеге келсе керек деп ой түйдім.
Иә, сондай жердің перзенті Уәлихан Қалижанұлы үлкен жүректі, парасатты азамат.
Замандас, әріптес, дос, ірі қайраткер, қадірлі де құрметті замандасым Уәлихан Қалижанов қазір кемел шағында. Уәлиханның еңбектерін оқыған сайын оның азаматтық та, қайраткерлік те, ғалымдық та, қаламгерлік те келбетін тани түсесің. Менің анам марқұм «Жақсы жерде жатсаң жақсы түс көресің» деп отырушы еді. Шынында да осындай өмірде, ғылымда, қоғамда өзіндік үлкен орны бар тұлға, кеудемсоқтығы жоқ кішіпейіл, парасатты да жақсы адаммен бірге жүрген де ғанибет-ау...
Әбсаттар ДЕРБІСӘЛІ,
Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры,Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының
докторы, профессор
