Қаратай мен Анна-Лиза

Албыраған ақша бет, тор­ғын­дай үлбіреген Анна-Лиза Лиу­коннен ұлты жағынан финнің қызы екен. Ленинградтың теріс­тік жағында, Финляндия шекара­сы түбінде туып, сол өңірде ер­­же­­тіпті, бой түзепті.

Ол Қазақстанның оңтүстігіне жазықсыз ұсталып кеткен сүйген жарын іздеп отызыншы жылдары келеді. Соның алдында НКВД-ның жай соққызып, жасын ой­натқан қанды шешімімен осы жақ­қа 6300 адам жер аударылған екен. Сол көптің арасында Анна-Лиза­ның құдай қосқан қосағы да қо­сақталып кете барыпты.

Анна-Лиза жолай нелер бір азап шегіп, арып-ашып оңтүстікке кел­генімен – күйеуін іздеп табу, оны­мен кездесу кезегін күту – машақаты шаш-етектен шаруа, сарсылған бос әрекет болады. Іздегені бір аптаның, тіпті бірер айдың ішінде де шешілмей босқа сенделтеді, қатты қинайды. Амалы таусылған қамкөңіл ке­лін­шек Мақтаарал мектебіне мұғалім болып жұмысқа кіреді. Күн­діз ауыл балаларын оқытып, міндетті қызметін істей жүріп, кеш түсе түрлі мекемелерге хат жазады, сұрау салып күйеуін іздеуін тоқтатпайды. Ақыры, дегеніне жетеді, күйеуінің бір дерегін табады ғой... Тапқаннан не пайда, сорлы күйеуі қара ниет, қанды қол жендеттердің қорлығынан денсаулығынан айырылып, ұзақ бейнеттеніп, осыдан біраз уақыт бұрын түрмеде көз жұмыпты.

Мұндай қаралы хабардан ас­қан қасірет болсын ба! Жас же­сір қайғымен қан жұтып, адасып айдалада қалғандай күй­ге тү­седі. Сүйгенінен айырылып,­ көр азабын тірідей тартқан ол жиы­нып-терініп қайтадан Ленин­град­қа қайтады. Апта жүріп бұл қалаға келгенімен, одан бетер көп машақат көреді. Бірін бірі аңдыған, біреуден біреу үріккен кер заманда «халық жауының» әйелінен бәрі теріс айналады, тіп­ті қара жұмысқа да алмай қояды.

Содан... қоштасарда оңтүстік қазақтарының «бізде мұғалім жетіспейді, қалсаңшы осында?» деп қиыла сұраған өтініші есіне түседі. Орыс елінен көңілі қай­тып, жүрегі шайлыққан Ан­на-Лиза Лиуконнен титтей Ирина­сын қолына алады да, апта жүріп, ай жүріп, тағдырдың жазуымен тағы да Мақтааралға қайтып ке­ле­ді.

Осы күннен фин қызының қа­лың қазақ арасындағы жаңа өмірі басталады. Жас жесір иықтан масыл­дай басқан қайғыны қайра­тына жеңдіреді. Онсыз да жетісіп отырмаған қазақтармен ашыққан күндерді, қаралы жылдар мен азалы айларды бастан бірге өткереді. Солармен бірге замана талқысына шыдас беріп, тіршілік үшін күресін жалғайды.

* * *

Тағдырдың жазуын қараңыз­шы... Дәл осы 1937 жылдың ақ­па­­н айында Мақтааралдың а­уыл­­­­­­­­­­­­­­­­ша­руашылық мектебіне та­ғы­­­ бір мұғалім жолдамамен ке­­ле­­ді. Ол мұғалім – күрең жү­зін күн қаққан біздің келесі кейіп­­ке­­ріміз Қа­ра­тай Көшкінов бо­­­­ла­­тын.

Ол кезде Қаратай ағамыз сәм­бідей сымбатты, оқыған-то­қы­­ғаны мол, тепсе темір үз­гендей та­разы жігіт екен. Қарекең Анна-Ли­замен мектептің дәлізінде оқыс­ ұшырасып қала­ды. Мек­тептегі бірер сары орыс­ты са­намағанда, бірөңкей қараторы қа­­зақ пен өзбектің арасынан ақша қар­­дай аппақ, сүйріктей сұлуды кездестіргеніне жас жігіт қайран қалады.

Сөздері келісіп, әңгімелері жа­расқанымен, фин сұлуы тар­тыншақтап бірден ыңғай бер­мейді. Біраз уақыт бойын аулақ салып, қашқақтап жүреді. Оның себебі де бар болатын... Келін­шек болса қапалы қайғы арқалаған «халық жауының» жары. Қаратай – оң мен солын енді танып жатқан аңқылдаған жас ұлан. Болашағынан үміт күттірген жалын жүрек жақсы азамат. Қаң­ғырып келген бұл келіншектің ондай жігітке бәлесі жұғып, кесірі тиюі әбден мүмкін еді ғой!

Осы күдігін айтқанда – Қара­тай ағамыз нағыз намысшыл ер жігітке тән серілік пен өрліктің үлгісін танытыпты... Енді еш­теңеден тайынбай, бұдан былай басқа түскен тауқыметті Лиза­мен бірге тартатынын айтып, серт береді.

Фин қызы осылайша жетпесті жеткізіп, жалғанбасты жалғай білген қазақ жұртының қасиеті мен кепиетін таниды. Арада жыбыр-жыбыр жылжып жылдар өтіп жатады. Жас отбасы сыздықтап түтінін түтетіп, қо­ңыр­­қай тірлігімен ел қатарына ілі­ге бастайды.

 * * *

1940 жылы Шымкенттегі совет-партия мектебінің оқы­тушысы Қаратай Көшкінов Қы­зыл әскер қатарына шақырылады. Артынша алапат соғыс басталып, Қарекең де үшінші ұрыста қатты жараланады. Госпитальға түсіп, ұзақ емделген соң, 1942 жылдың соңында ақсаңдап ауылға келеді.

Келген бойда жергілікті би­лік жаралы солдатқа Сайрам ауыл­шаруашылық мектебін бас­­қаруды тапсырады. Арада ал­ты жыл өткенде ол Сайрам аудан­дық партия комитетіне ауысып, ауыл шаруашылығы бөлі­мін басқарады. Оның ұйым­дас­ты­рушылық таланты дәл осы қыз­метте барынша ашылыпты. Жанын салып Қарекең бұл қыз­метті 1949 жылдың сәуір айына дейін атқарады. Сол жылы оны қиян шеттегі, ит өлген алыстағы Со­заққа МТС ұйымдастыруға жібереді.

* * *

Табиғатынан талғампаз, талапшыл Қаратай алуан техни­калармен жарақтап, өзіне тап­сырылған машина-трактор стан­сасын бірер жылдың ішін­де за­манға сай жарқырата жаңар­тады. Қарекеңнің қадірін білетін облыс басшылығы артынша оны Энгельс атындағы совхозға дирек­торлыққа тағайындайды. Көп ұзамай жас маман Калинин атын­дағы қаракөл терісін өн­діретін жаңа совхозды ұйымдас­тыруға жіберіледі.

Мінеки, Қаратай Көшкінов осы Калинин атындағы қаракөл совхозын табан аудармай, Бет­бақтың долы бетінде, құмды дауылдың өтінде жүріп, 35 жыл басқарыпты. Бұл жағдай сол заманда қазақ ізденсе – Гиннес кіта­бына кіретін рекордтық көр­сеткіш деседі.

Барды бағамдап, баянды­ны бағалай білген директор осы жылдар ішінде совхоз­ды рес­публикамыздың қаракөл тері­сін өндіретін іргелі шаруашы­лығына айналдырады. Ел жетпеген ерен жетістіктерге қол жет­кізе­ді, сөй­­тіп өзі де жоталанып, абырой биігіне көтеріледі. Соның арқасында шаңырақтары берекеге толады, өздері отбасылық бақыттың кемелінде шалқиды.

* * *

Қаратай Көшкінов Жер-анадан қуат алған нағыз істің адамы болыпты. Жерлестері Қарекеңнің аттан түскенін көрмесе керек. Жайылымды да, қыстақтардың қысқы дайындығын да өз көзімен көріп, өзі тексеріп, жем-шөптің де уақытында жеткізіліп тұруын өзі қадағалап отырады. Совхоздың өркендеп нығаюына, оның жаңа техникамен жабдықталуына, әлеуметтік-тұрмыстық жағдай­дың­ жақсаруына да зор мән бе­реді. Қатал қысқа қосы­ла­ құ­тыр­­ған қасқырға қарсы амал-­шарғыны да директор өзі ұйым­дас­­тырып жүріпті.

Совхоз жұмысшыларының білікті басшымен бірге еткен еңбектері еш кетпейді, біртіндеп жемісін де, жеңісін де беріп жатады. 1957 жылы Көшкінов бастаған Шымкент облысының озаттары Мәскеуге, Бүкілодақтық Ауыл шаруашылығы жетістіктері көрмесіне (ВДНХ) шақырылады. Қарекең ауылға көрменің Алтын медалімен оралады.

Бұл – шаруашылықтың ре­корд­тық көрсеткіштерге қол жет­кізіп, 100 саулықтан 120-дан қозы алып, мерейлері үс­тем болып тұрған жылдар болатын. Совхозда жоспарлы түр­де се­лекциялық жұмыстар жүр­гізіліп, ғылыми-зерттеулер жаса­лынатын. Сондай-ақ шөл мен шө­лейт аймақтардың қытымыр ауа райына, жұтаң жайылымына бейімделген, бұйра жүн, түсі жыл­тыраған тері алу мін­деті қо­йыл­ған-ды. Қысқасы, ал­ға қойылған мемлекеттің жоспарын орындау – парыз, оны асыра орын­дау – намыс, бұларға қоса тері сапасының жоғары болуы – абырой.

Осылайша  Қарекең басқарған сов­хоздың атақ-даңқы бүкіл рес­публикаға жайылып, ол шын мәнінде ауыл шаруашылығына кадр дайындаудың үлгілі мек­тебіне айналады. Бұл совхозда зоотехник, мал­дәрі­гері, агроном, инженер бо­лып қызмет жасаған азамат­тар­дың көбісі, яғни Көш­кіновтің шә­кірттері кейін өздері де бір-бір ша­руашылыққа жетекшілік жасап кетеді. Совхоз директорлары болады, түрлі басқармаларға та­ғайындалады, аудан басқарады.

Қызығынан гөрі қиындығы басым, қуанышынан гөрі қыжылы көбірек осынау жылдардың ен­шісін бірге бөлісіп, Қарекеңнің қа­сында табан аудармай сүйген қо­сағы Анна-Лиза жүреді.

* * *

Атқарған ардақты ісі, ерен ең­бегі, қаражон азаматтық ерлігі Қаратай Көшкіновті елі мен жұр­тының шексіз алғысына бөлейді. Ол кісінің атына қарапайым ең­бек адамдарынан бастап, қатар қыз­мет жасаған әріптестері, дос-жарандары, лауазымды аза­маттарға дейін жазған бума-бума хаттар әлі күнге сақтаулы екен. Солардың бірін 1997 жылы 25 қазанда Созақ ауданының әкімі Қуаныш Айтаханов жазыпты: «Аса қадірлі Қареке! – деп бас­талыпты әкімнің жылы хаты. – Ас­қар таудың биіктігі алыстаған сайын асқақтай түсетініндей, Сіз­дей қадірлі азаматын, бүгінгі ел ағасын Созақ жұртшылығы ай­рықша құрметтейді, ардақ тұтады... Созақ ауданына сонау соғыстан соңғы қиын кезеңде, 1946 жылы отыздың ішіндегі жігіт шағыңызда келіп, өзіңіздің іскерлігіңіз, біліктілігіңіз, ең бастысы, биік адамгершілік қа­сие­тіңізбен елдің аса сүйікті, қа­дірменді азаматы атанып, 50 жыл адал қызмет атқардыңыз. Сіздің елге сіңірген ерен еңбегіңіз еске­ріліп, Созақ ауданының құр­мет­ті азаматы атандыңыз. Үкі­мет­тің ең жоғары наградасы Ленин орденімен, Еңбек Қы­зыл Ту, Октябрь Революциясы ор­дендерімен, көптеген медаль­дармен марапатталдыңыз. Қа­зақ КСР Жоғары Кеңесіне депу­тат болып сайландыңыз, көп­теген мақтау грамоталарын иелендіңіз... Қадірлі Қареке, сізді Созақ ауданының әрбір аза­маты, әрбір отбасы жақсы бі­леді, қадір тұтады. Жастар өмір жолыңызды үлгі етіп, сіздей атақ­ты ел азаматы болуды арман­дайды».

Әкімнің осы бір жүрекжарды сөз­дерінде ресмиліктің иісі де жоқ. Інінің аға алдында иілген адал көңілін көреміз, ел-жұр­тының абыз ақсақалға ыс­тық ықы­ласын жеткізгенін байқай­мыз.

«Он – лишь один из когорты дост­ойных представителей того поколения, на чью долю выпало суровое время испытаний и которые ничем не запятнали своей чести, выдержали все невзгоды, проявляя терпение, упорство, деловитость. Сделали много полезного для материального и духовного подъема нации, а затем передали эстафету новому поколению, наказав жить достойно, трудиться на благо независимого Казахстана. Они верили, что следующие поколения так же будут следовать традициям Великой степи, не забудут прошлое станет основой процветания будущего поколения» – деп жазыпты журналист Ирина Притула Қарекең туралы мақаласында.

Иә, Қаратай Көшкінов шын мәнінде өз заманы тудырған кесек тұлға еді. Бүгінгі таңда ол кісінің есімін елінің ардақ­тап, ұрпаққа ұлағат ретінде ұсы­нып, лайықты құрмет пен сүйіс­пеншілікке бөлеуі соның дә­лелі.

Ел қамын күйттеген әрбір ер­ адамның отбасының шамын­ жағып, түтінін түтетер жан жары болғаны ләзім. Қарекеңнің отын маздатып, отбасын уыздай ұйы­тып отырған Анна-Лиза әлгіндей адал жардың бірі бола білді. Баяғы талдырмаш фин қызы мектепте қызмет жасай жү­ріп, қорадағы сиырын да сауды, тандырдағы нанын да жапты, сабы­лып келіп жататын қонағын да күтті. Қарекең күнді түнге жал­ғап, қоғам жұмысынан бас көтере алмағандықтан үйдегі бала­лар­дың тәрбиесі де әйелінің мойнында болды. Сөйтіп үйдің де, түздің де шаруасын дөңгелентіп отырған еңбекқор Анна-Лиза ақыр соңында ауыл-аймақтың абыз анасына айналады.

* * *

Қатал тағдыр сынынан қайыс­паған Анна-Лиза мен қарағайдай азамат Қаратай Көшкіновтің бары да, байлығы да әрине, балалары, өмірлерін жалғастырған ұрпағы. Шүкір, олар бесеу болды: Ирина, Дәулен, Зина, Шолпан, Уәлихан. Қай-қайсысы да ізденгіш, зерек болып өсті. Қуаныштысы – бәрі де тәрбиелі, білім көкжиектері өрісті боп ержетті.

Баяғы тұқыл үй, тоқал тамнан тұратын қараша ауыл қан­шалықты көркейіп жатыр десе де, бет-бейнесі көп өзгермеген. Қо­нақүй деген атымен болмайтын. Бұл жаққа ат басын бұрған жо­лаушының барлығының түсері – Қарекеңнің шаңырағы еді. Әйтеуір үйден мейман үзіл­мейтін. Қабағы ашық отанасы бол­маса – еркектің үйіне жан баласы бас сұқпасы белгілі. Қа­­шанда дастарқаны жаюлы, іл­типаты ортаймаған, құрметі мен сыйластығы жарасқан, сүттей ұйыған отбасына келген қонақтар әрдайым риза боп аттанатын.

Қарекең мен Анна-Лиза қай­ры­луға мұрша бермес қарбалас заманда 60 жылдан астам ын­тымақпен өмір сүреді. Ақыры, еке­уі де қариялық жасқа жетіп, немере-шөбере сүйіп, бала-ша­ғасының ортасында ілгерінді-кейін­ді бұл дүниеден өтеді.

* * *

Тәубе дейік, бір кездегі қылы­шынан қан тамған ком­мунистік режім құлады. Бас көтергеннің басын алған, есті жанның бәріне жа­ла жапқан, «халық жауы» деп қара жаққан қандықол империя күйреді. Қазақ елі баба­лар аңсаған тәуелсіздігіне қол жеткізді. Сол кезде ғана Ан­на-Лиза Лиукконеннің туған елі Финляндия жаққа барып қай­туына мүмкіндік туады.

Алыста қалған анау бір жылдары ол күйеуінің соңынан жас сәбиін көтеріп елден кеткен өн­дір­­дей жас келіншек еді. Енді, міне­ки, әлдеқашан о дүниелік бол­ған әкесі мен анасының, ба­уыр­­ларының, басқа да туған-туыс­­тарының зираты басына кейуана қария кейпінде келіп тұр. Арада жылдар емес, зымырап ғасырлар өтіп кеткендей. Ғасырға пара-пар ол­ жылдардың жүгі уақытпен емес, көрген қиын­дықпен, бас­тан өткерген тау­қыметпен өлше­нетінін қа­зақтың қарт анасы Ан­на-Лиза Лиуконнен сонда сезген. Туған елінен айырылған, туған жері­нен қуылған абзал ана тағы не ойлады екен? Бұл жағы біз үшін тіл жеткісіз тұңғиық сыр. Оны тек ана жүрегі ғана біледі.

Қазақта «қыз – жат жұрттық» деп­ жатады. Содан да болар,­ жат жұртта жүрген әйел бала­сы­ның бойында елге деген сүйіс­пеншілік, туған жерге­ деген іңкәрлік, сағыныш ер адамдар­ға қарағанда күштірек болатын сияқты. Адамға запыран құс­тырған мұндай сағыныш еш­қашан басылмайды, ғұмыры ортаймайды, сағымдай бұлдырап тұйығына жеткізбейді. Сол сартап сезім, іңгәлаған әлгіндей ің­кәрлік – жүрек түбінде мәңгі бұ­ғып жата береді. Ал әйел за­тының отбасы қай жерде болса, Отаны да сол жерде екені бел­гілі... Кейде бұл әділетсіздік сияқ­ты көрінетіні де рас. Бірақ әйел атты құдірет – Ана болмаса, әйел атты құдірет – Жар болмаса, ер жігіт ата-бабадан аманат болған елдік қамды да ойлай алмас еді-ау! Біздің кейіпкеріміз Қаратайды Қаратай еткен де – Анна-Лиза ханымның алғаусыз көңілі, селкеусіз сезімі, кіршіксіз махаббаты! Ең бастысы, өз за­манының азабы мен тозағын қа­тар көтеріп, бірге тартқан, шыр­мауықтай шырмаған мынау қу тір­ліктің дауылы мен жауынынан қол ұстасып бірге өткен қос мұңлықтың ішкі күш-қуатының беріктігі, рухының биіктігі деп білеміз.

Бүгінгі ұрпақтың есінде жүр­сін деген оймен, жастарға ғибрат болар өнегелі өмір ретінде осы жағдаятты сөз еттік.

Әлібек АСҚАРОВ,
жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері