Пролог
Әміре жайлы бұған дейін де көп айтылды. Әлі де айтыла бермек. Себебі әнші өміріне байланысты дерек пен мағлұмат жүйелі де тыңғылықты ізденісті талап етеді. Бұдан бұрын да талай мақалаға арқау болған тақырыпқа қайта оралу себебіміз осы. Өйткені Әнші әлемі – мәңгілік!
...Оның сұлулық тұнған сыршыл жанына өзге түгіл, өзіне беймәлім бір тылсым әуен ұя салып, үнемі маза бермейтін. Ол қазақтың өзіндей кеңдікпен астасқан әлдебір еркін тынысты, Әншінің барлық дауыс мүмкіндігін ашатын ғаламат шығарма арқылы туған халқының бар арман-мұрат, тек-тамыр, мұң-сырын жеткізуді армандайтын. Сол арқылы шексіз-шетсіз қазақ даласын ән әлдиімен тербеткісі келетін. Е.Брусиловскийдің әйгілі «Қыз Жібек» операсының партитурасын тұңғыш рет қолына алғанда, сол арманына біртабан жақындағандай есі шығып ерекше қуанған-тын. Іштей дайындалып, қойылым премьерасын асыға күткен Әнші, алайда, ол әнінің межелі уақытта тағатсыздана тосқан тыңдарманына жетпей, бас кейіпкер Жібектің Төлегенін жоқтайтын ариясындай көрермені үшін бір-ақ сәтте азалы әуенге айналып кетерін тіпті де сезбеген еді...
* * *
...Жасы 35-40 шамасындағы аласа бойлы, тақыр бас, шықшытты жігіт сахнаға көтерілді. Үстінде қазақы шапаны, қолында домбырасы бар. Оттай жанған жанары мен алабұртқан жүзінен байқалады: әнші терең толғаныс пен толқыныс үстінде тұр... Демін ішіне тартып аз ғана үзіліс етті де, домбырасын бебеулете жөнелді. Ол енді жерде емес, көкте!
Қасиетті қара домбыраның шанағынан төгілген әуезді әуен әлдене уақытта ғаламат әнге ұласты. Шетсіз, шексіз кеңістікке қарай ғарыштық жылдамдықпен құлаш ұрған шыңылтыр үн ендігі сәтте залда отырған талғампаз көрерменнің жүрек қалтасына құйыла берді, құйыла берді... «Құнарға бай не деген ғажап үн?!». Сілтідей тынып, бір сәтке қимылсыз қалған мыңдаған адамдық көрермен залындағы әр тыңдаушының жанарына әп-сәтте осы тектес таңданысқа толы сансыз сауал тұна қалды. Әуен толастамаса, ән бітпесе екен деген жалқы тілек те қылтиятындай көңіл түкпірінде... Залдың назары – Әншіде!
Әлгінде ғана қобалжыңқырап сахнаға көтерілген жігіт ағасы енді толқыныс тұрмақ, бар әлемді ұмытқан. Көзі жұмулы, көңілі қиянда. «Ағашаяқты» армансыз әуелетеді! Адам емес, бейнебір әнге айналып кеткендей... Тек қана қиял қармайтын мұзарт шыңның асқақтығындай керемет бір тектілік сезіледі көмей демінен. Әнші үнімен бірге сахнаға күллі қазақ даласы, қазақ болмысы көшіп келіп, қосыла ән салып тұрғандай... Оны сезімтал көрермен сөзсіз сезді. Себебі бұл көрерменнің жөні де, талғамы да өзге еді...
Бұл – өнер оқиғасына толы 1925 жылдың 25 мамыры болатын. Ал көмейіне бұлбұл ұя салған өнерпаздың есімі – Әміре Қашаубаев еді.
Франция астанасы Парижде өткен дүниежүзілік этнографиялық көрмеде орыстың әйгілі әншілері Долива – Саботнаций мен Ковалева, өзбек өнер майталмандары: әнші Кари Якубов пен биші Тамара Ханум, әзербайжан ән өнерін әйгілеуші Шавкет Мамедов сынды өнерпаздармен кеңес делегациясы құрамында бірге келіп, ән салған Әміре әніне сол кезде тәнті болмаған, қол соғып қошеметін аяған жан болмады. Ән асқақтаған сайын әнші де шексіз абыройға бөленіп, даңқ шыңына көтеріле берді.
Сөзін түсінбегенімен, қазақы әуен қуатына, шыңылтыр таза дауыс пен тыныс кеңдігіне бас иген Францияның талғампаз қауымы бірауыздан байқаудың күміс жүлдесін сонау қияндағы қазақтай қасиетті елдің абыройын арқалап барған Әміренің қанжығасына байлап берген еді сонда. Париж көгінде қалықтай қанат қаққан үн құдіретіне тамсанып, таңдай қаққан француз жазушысы, өнердің білгір сыншысы Ромен Ролланның: «Мен шығыста әншісін бұлбұл құсқа неге теңейтінін енді түсіндім, онда әншілік қабілет өте басым» – деп тебірене тіл қататыны да осы сәт. Ал ән арысы Жүсіпбек Елебеков болса, әнші даусы 8 шақырым қашықтыққа дейін жетті деген дерек келтіреді, Әмірені ән жанрының импровизаторына балайды. «Әдебиет және искусство» журналының 1949 жылғы 10-санында жарық көрген «Екі естелік» мақаласында замандас досы Қалибек Қуанышбаев: «Әміре ән салғанда, қандай күшпен, айқаймен бірнеше әндер айтқанда, түсі бұзылмас еді. Күшпен айтатын әндерді айтарда барлық демін бір-ақ жиып алатын. Оң жақ алқымында мойнының қалтасы бар еді. Соған бар демді толтырып ап, үнемдеп шығарып көпке дейін дем алмайтын», – деп тамсанады.
...Сәні мен салтанаты келіскен бүкіләлемдік бұл көрмеден делегация үлкен әсер, шығармашылық шабытпен оралды. Әлемді әнімен тамсантқан Әміре ғана одан кейінгі болашақ өмірін астан-кестен еткен аласапыран алапатты арқалап қайтты. Бәріне себеп – әнші етігімен бірге Еуропаға жол тартқан бір жапырақ қағаз! Бұл құпия хаттың мән-жайына әншінің қанықтығы яки бейхабарлығы нақты мәлім болмағанымен, аталмыш бір тілім қағаздың ұлт қайраткерінің тұтастай тағдырын астан-кестен етуге құдіреті жетті.
...1925 жылдың жазында, яғни Парижде өтетін бүкіләлемдік көрмеге қарайлас уақытта Мәскеудегі татар етікшісіне ерекше тапсырыспен етік жөндеу ісі жүктеледі. Тапсырыс беруші жап-жаңа етіктің ұлтарағының астына әлдебір хатты салып, қайтадан тігіп беруін өтінеді. Тапсырыс мүлтіксіз орындалады. Және алдын ала жоспарланғандай, аяқ киім Әміренің аяғына киілген күйі француздарды таңдай қақтырған ғаламат әнші әнімен бірге Еуропаға қарай шекара асып кете барады. Ұлтарақ астында жасырынған хаттың қаншалықты қауіпті екенін және өзінің қандай іске тәуекел еткелі тұрғанын әншінің өзі білмеуі де мүмкін. Әлде біле тұра ұлт мұраты жолындағы үлкен саясатқа еріксіз араласты ма екен?.. Ол хат жайлы, жазбадағы айтылған әңгіме жайлы нақты мәлімет болмағандықтан, мәселе күні бүгінге дейін беймәлім болып келеді. Бірақ жазған адамның есімін халықаралық журналист Сұлтанхан Аққұлыұлы өзінің журналистерге берген бір сұхбатында мәлімдейді. Сұхбаттың қысқаша мазмұны мынадай: «Әміре Қашаубайұлының Парижге баруына ұлт көсемі, алты алаш арысы Әлихан Бөкейханның тікелей қатысы болғандығы туралы көп жерде айтылмайды. Әлекеңнің жазуы бойынша, Әміреге ұлттық киімдер кигізгенде оның етігіндегі ұлтарағының астына ол Мұстафа Шоқайға арналған хатын жасырып, дәл сол жолмен Мұстафа Шоқайдан хат алғаны мәлім. Мұстафа Шоқайдың Әлиханға немесе Әлиханның Мұстафа Шоқайға жазған хатында не айтылғаны жайында біздің қолымызда, өкінішке қарай, ешқандай дерек жоқ».
Хат мазмұнын анықтау мүмкін болмағанымен, жолдаушы Әлихан Бөкейхан екені ақиқат. Әміре шындығын ашушы жазбагерлердің бірі Әмірхан Бәкірұлы Мұстафа Шоқай Әміремен тек Парижде ғана емес, Майндағы Франкфуртте де бірнеше мәрте кездескендігін жазады: «Мұстафа Шоқай Парижде және Майндағы Франкфуртте де бірнеше мәрте кездесіп, онымен ашық әңгіме жүргізген сияқты. Сол кездесулерде ол әншіге қазақтың біраз халық әндерін орындатып, шер тарқатқанға ұқсайды. Бірақ Әміре тергеуде бұл турасында аузына алмайды. Шамасы, жаналғыштардың әрекеттерінен қорыққан, сосын белгілі деректерді ғана айта берген. Осыған орай ГПУ тергеушілері де оны жиі шақырып, қайта-қайта тергеп тұрған» – дейді «Париждегі құпия кездесу» мақаласында автор.
Франция сапарынан кейін ұлы әншінің өмірі адам айтып төзгісіз дүрбелеңге айналды. Себеп – Әміре Қашаубаев пен ұлт қайраткері Мұстафа Шоқайдың Париждегі құпия кездесуі. Жат елдегі жүздесу жайлы әншінің өзі губерниялық «Қазақ тілі» газетіне Париж сапары турасынан сұхбат беріп отырып мәлім етеді. Осыны желеу еткен Біріккен бас саяси басқарма (ОГПУ) тыңшылары қазақ эмигранты Мұстафа Шоқаймен астыртын байланысы бар деп күдіктеніп, Әмірені сансыз сұрақтың астына алады. Үйін тінтіп, үздіксіз тексерулер жүргізеді. Қорқытып, үрейлендіріп, тіпті соққыға да жығады. Сөйтіп дала дарыны аяусыз азаптау мен жантүршігерлік қатігездікті басынан кешіреді. Сондағы әншінің қиналған, нәзік жаны тоз болған, азаматтық ары қор болған қиын күндердегі көңіл күйі мен ішкі сезімін өнер зерттеушісі Жарқын Шәкерім 1974 жылы өзіне құпия түрде айтқан Социа-
листік Еңбек Ері, әйгілі актер Серке Қожамқұловтың естелігіне сүйене отырып, былайша әңгімелейді: «Бүкіл халық қошеметіне бөленіп, атағы жер жүзіне кеткен Әміре Парижден аса көңілді де шатты оралды. Арада бір-екі ай өтпей жатып бір күні бет-әлпеті көгерген, көзі ісінген күйі жұмысқа келді. Не болғанын сұрадық. Ол: «сұрамаңдар, мен айтпаймын», деді. Оның осы көрінісі араға айлар салып қайталанып жүрді. 1929 жылы ұлт театры Алматыға көшті. Мұнда келген соң да Әміреде сол күй үзілген жоқ. Ұмытпасам, 1931 жылдың көктемі еді. Бір ойын-сауықтан соң Иса, Әміре үшеуміз айлы түннің аспанында үйді-үйімізге бірге тарастық. Сонда Әміре: «Мына пәлелердің менде не ақысы бар екенін білмеймін, түн жамылғысында қара киінген екеу үйден әкетіп, таң сәріге дейін ұстап қоя береді. Сондағы сұрайтыны: «Мұстафа не деді?» – дейді. Айтқан әнімді тыңдап, көзіне жас алып елге деген сағынышын білдіргеннен басқа естіген ештеңем жоқ десем, сенбейді. Сенген былай тұрсын, бірі ұстап тұрып, екіншісі қол жұмсап, көкала қойдай етеді» деп көзіне жас алып, қиналып жүргенін жайып салды. Бәрінен де сорақысы, «осынымызды бір адамға айтушы болсаң, отбасыңа зияны тиеді» деп, әбден қорқытатынын айтып еңкілдегені естен кетер ме?..Қайран Әміренің сол сөзі әлі құлағымда» деген еді».
...Әншінің басынан қара бұлт сейілмеді. Беймезгіл және бейуақыттағы шақыртулар мен жөнді-жөнсіз тергеу, адам төзгісіз азаптаулар, күні кеше ғана жанында бірге жүріп, жақынына айналған жандардың қара бастарының қамы мен қауіпсіздігін күйттеп сырт айналуы, театрда ойнап келген рөлдерінен шеттетілуі, дауыс жазу үшін Мәскеуден арнайы келген мамандарға берілетін тізімнен өз есімінің сызылып тасталуы – мұның барлығы да жаны нәзік, сезімтал өнер адамының қай-қайсысына да оңай тимесі анық. Жеңіл тимегені былай тұрсын, бұл өнер адамы үшін өліммен тең азап еді. Мұндай соққы әнші емес, жай адамның өзінің сағын сындырып жіберуі әбден мүмкін. Әміре Қашаубаев та сондай қиын күндерді басынан өткерді. Әсіресе, жанына қатты батқаны Евгений Брусиловскийдің қолтаңбасында 1934 жылдың 7 қарашасы күні қойылған қазақтың тұңғыш операсынан алапат әншіге лайық рөлдің табылмауы болды. Қанша төзуге, шыдауға тырысқанмен де, пенде емес пе, төзе-төзе төзім де түгесілді. Даңқ шыңына шыға тұра шығармашылық шарасыздыққа шырмалды. Париж аспанын әнмен әуелетіп, таңдай қақтырған, қазақтың әншілік дәстүрін дүниежүзіне танытқан дара дарын енді ішер ас, киер киімге зар болып, «ащы сумен» достаса бастады. Іштегі күйікті осылай басқысы келді. Сөйтіп ұлы талант өзінің әншілік ғұмырына мәңгілік нүкте қойды. Өнер иесінің осы бір қиын күндердегі аянышты хәлін ұлттық операны шырқау биікке көтерген ұлы композитор Евгений Брусиловский: «Париж бен Страсбургтің сахналарында жарық жұлдыздай жарқ етіп көрінген Әміре Қашаубаев сенің алдыңда тұр. Көзі қанталап мөлиген, денесіне тер сіңген, даусы барлыққан, еңсесі пәс адам сол Әміре Қашаубаев па? Әлі де болса маған бірдеңені дәлелдемек болады... Көпе-көрнеу жылап тұр. Бірақ бұл мастықтың әсерінен төгілген көз жасы емес еді. Жоғалған, алданған өмірдің ащы солығы еді. Қазір даусынан айырылған шағында оның кездесіп, бас қосар адамы да шамалы, оған көңіл бөліп жатқан ешкім жоқ. Өзінің жалғызсырап қалғанына, елеусіз қалғанына қатты қамығады ол» – деп жазады өзінің «Дүйім дүлдүлдер» аталар еңбегінде. Ащы да болса шындық осы. Өміріне төнген қауіпті сезсе керек, қайтыс боларынан аз уақыт бұрын сол кезде небәрі 27 жастағы композитор Ахмет Жұбановқа барып: «Әлдеқандай жағдай бола қалса, үйдегі қаршадай екі қызыма көз қырыңды сала жүргейсің» – деп отбасын аманаттап кетіпті. Бұл –1933 жылы болған оқиға. Арада бір жылға жетер-жетпес уақыт өткенде алапат әнші бақиға аттанады. Париж сапарынан кейінгі өнерпаз өмірінің тозаққа бергісіз тоғыз жылы осылайша қайталанбас талант иесінің тамырын үздіксіз балталап, ақыры, қиып тынды.
Эпилог
...1934 жылдың 7 қарашасы. Дәл осы күні Евгений Брусиловский жазған қазақтың тұңғыш операсы «Қыз Жібек» қойылымының премьерасы өтті. Қазақ өнері үшін үлкен жаңалық! Халықтың қошеметінде шек жоқ. Шебер өнер көрсеткен: Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Қанабек Байсейі-
товтей өнерпаздарға шексіз ілтипатпен толассыз шапалақ соғып, ризашылығын білдірісіп жатқан шат-шадыман шақта қазақ өнерін ойсыратып кеткен қаралы хабарды да естіді жиылған жұрт: «Ән атасы – Әміре Қашаубаев қайтыс болды...».
«Лениншіл жас» газетінің 11 қараша күнгі санында мынадай некролог берілді: «Ноябрьдің 5-сінен 6-сына қараған түнгі сағат үште Қазақстанның белгілі халық әншісі Әміре Қашаубаев аз күн ауырып, қайтыс болды». Бұл – ресми дерек. Ал бейресми мәліметке сүйенсек, қойылымнан өзіне лайық рөл бұйырмаса да, театрға күнде келіп, дайындыққа қатысып, операның сахналануын асыға күтіп жүрген әншінің жансыз денесі дәл өзі тағатсыздана тосқан «Қыз Жібегінің» тұсауы кесілетін күн қарсаңында опера театрына жақын маңнан табылыпты.
...Сахнадағы Қыз Жібектің Төлегенін жоқтауы ендігі сәтте күллі қазақтың азалы күйіне ауысып жүре берді... Тұңғыш операсының тұсауын кесіп қуанған қазақ сахнасы алапат әншісін жоғалтып және жылап тұрды. Шатыр-шұтыр шапалақтың шаттықты үнін қара жерге тырс-тырс тамған көз жасы құмықтыра берді...
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
