– Сіздің кітаптарыңыз Еуропаның қызығушылығын оятты және беделді сыйлықтардың лауреаты болдыңыз. Шығармашылығыңызға Батыстың осыншама назар салуының себебі неде деп ойлайсыз?
– «Сабалан хикаяларындағы» жергілікті ерекшелік те себеп болуы мүмкін. Бірінші әдеби сыйлықты алғанда Швейцарияға бара алмадым, бірақ екіншісін алуға Бернға бардым. Қазылар алқасының пікірінен бөтен мәдениетпен танысқандары маңызды болғанын ұқтым. Тек әдеби құндылықтарды ғана емес, басқа ешкімде кездеспейтін өз еліңнің ерекшелігін жаза білу маңызды деп ойлаймын.
– Сіз Иранның жаңа тарихындағы драмалық оқиғалар – революцияға, Иран-Ирак соғысына көп көңіл бөлесіз. Бұл тақырыптарға баруға сізді не мәжбүрлейді?
– Қиын жағдайда, қауіпті жерлерде, майдан өтінде болған жауынгермін. Соғыстың соңғы күндері ирактықтар шабуылдарын үдетіп, кең масштабты соғысқа көшкенде мен олардың тұтқыны болуым керек еді. Бірақ қоршаудан сытылып шықтым. Бұл оқиға «Соңғы жеті күн» деген мемуарымда жазылған. Әзербайжан демократиялық партиясының тағдыры сияқты тарихи фактілердің бәрі біздің қоғамның санасында қалды. Мен өз басынан осы оқиғаларды кешкен халықтың өкілі ретінде бейжай қарай алмаймын.
– Сіз ауыл тіршілігін зор махаббатпен ұсақ-түйегіне дейін жазасыз. Жалпы, осы тақырып қазіргі иран әдебиетінде қаншалықты өзекті?
– Ауылда туған, оны мәңгі сүйетін перзентпін. Тіпті қазір ауыл өмірін аңсап отырмын. Әр жаз сайын сонда баруға асығам. Қалалық өмір салты ауыл тұрмысын да өзгертіп жіберген, қазір ауылда табиғат қана бар. Бұрынғыдай нан пісірмейді, мал ұстамайды. Біз неден айырылғанымызды түсінбей отырмыз, бұл ностальгия емес. Қалай болғанда да, ауыл – фактор, мен маңызды деп ойлаған дүниелерді ғана жазғым келеді.
– «Құпия бақтың құрбандары» романыңызда трагедиялы уақыт пен орынды таңдауыңызға не себеп?
– Жеті – қасиетті сан. Метафизикалық аспектілерге берілмей-ақ қояйын, бірақ аңыздардың өзінде өте жиі кездеседі. Бұл – адам баласының жеті күндік эволюциясы, «Рүстемнің жеті ерлігі» («Шахнаманың» негізі кейіпкері), «Махаббаттың жеті қаласы» (парсы ақыны Фарид ад-Дин Аттардың «Құс тілі» поэмасындағы философиялық бейне). Иран-Ирак соғысының соңғы жеті күні де осылардан бір пәс төмен қызығушылық тудырмайды. Бұл романда жеті күн маңызды, осы күндері Джульфа, Астар, Ардебил және тағы басқа жерлерде шекара ашық. Партия мүшелерінің қашуына мүмкіндік бар. Бірақ осы жеті күнде көп драмалық оқиғалар болады. Мен оларды жазбай тұра алмадым. Қажетті, маңызды дегендерін теріп жаздым. Парсы әдебиетінің тарихындағы ең «қатал» романды жазып шыға алдым деп ойлаймын. Өмірде болған оқиғаны жаздым, әрине кейбір қатқыл жерлерді жазушы ретінде «өңдедім».
– Архив материалдарын, соғыс көргендердің естеліктерін пайдаландыңыз ба?
– Әңгімесін тыңдап, көп сөйлескім келген куәгер – жездем Балакиши. КСРО құлағаннан кейін өзінің туған жеріне жарты ғасырдан соң оралды. Оның үйден кеткен оқиғасы таңғаларлық. Бір күні жайылымдағы аттарын үйге әкелейін деп шықса, партия мүшелері қашып барады екен. «Шекараға жеткен соң, аттарыңды қайтарамыз» деген соң солармен бірге барады, бірақ елу жылдан кейін бір-ақ оралды.
Әрине мен жазылған материалдарды, сараптамалық әдебиеттерді көп оқыдым. Профессор Жәмил Гасанлының «КСРО-Иран: Әзербайжан дағдарысы мен соғыстың басы (1941-1946 жж)» кітабына жиі жүгіндім. Осы кезеңге арналған архив материалдарын, тарихи кітаптарды қопардым. Бірақ өзегімде анамның бала күнгі оқиғасы жатты. Бұл естеліктер өмірі есімнен шыққан емес. «Мен өлдім! О, Құдай, мен өртеніп жатырмын...» деген ұдайы құлақта қалатын сөз қалдырған бұл соғыс – адамзаттың қаралы тарихы.
– Сіздің кітабыңызда Ираннан шыққан босқындар Мир Джафар Багировпен – Әзербайжанның басшысымен кездесіп, қайта соғысу үшін қару сұрайды. «Сендер орталық билікпен байланысты біржола үзбегендіктен жеңілдіңдер» дейді Багиров. «Сендер сүйеніштеріңнен айырғаннан кейін жеңілдіңдер» деп тұрған жоқ. Әзербайжан демократиялық партиясы үшін КСРО-ның қолдауы шынымен маңызды болды ма?
– Бұл көріністен Багировтың ақталып жатқаны айқын көрініп тұр. Кімнің естелігіне сүйеніп жазғанымды ұмытып қалдым, жаңылмасам Пишеваридің. Әлде басқа ма екен... Не болса да бұл құжаттық негізі бар оқиға. КСРО-ға қатысты, иә, оның қолдауы маңызды еді, бірақ халықаралық қысымның арқасында Мырза Күшік-хан Жангалиға жасағандарын қайталады.
– Сіздің кейіпкеріңіздің прототипі бар ма, әлде жиынтық бейне ме?
– Бірнеше жыл бұрын бір сайт Балаш – ол доктор Балаш Азероглу (Әзербайжан ақыны, қоғам қайраткері) деп жазыпты. Бұл – жалған. Балаш – мен, біз. Нақтырақ айтқанда, саяси интригалардың құрбаны болған өнер қайраткерлері. Саясаткерлер әрқашан сүттен ақ, судан таза боп шыға алады. Ал Балаш сияқты жандар өледі.
– Сіздің романыңызда ұрпақтардың келіспеушілігі бар деп айтса бола ма?
– Тіптен олай емес. Жас кезімде Достоевскийді ықыласпен оқыдым. Егер ақылым адаспаса, «Қылмыс пен жазасында» ол: «қасірет шеккен адамды тек қасірет көрген жан түсінеді» дейді. Балаш пен әкесінің арасында көп келіспеушілік бар. Бірақ соңғы күндердің оқиғасы оларды жақындатып жібереді. Олар идеялық жақтан жақындаспаса да, бір-біріне қарсы шықпайтын болады.
– Қазір не жазып жатырсыз?
– Қазір соғыс пен оның қайғылы салдары туралы роман жазып жатырмын. Сюжеттің өзегі – кедей ирактық отбасы.
Сұхбаттасқан
Алекс Громов пен Ольга Шатохина
Аударған
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
