Госпитальдағы ардагерлердің әңгімесі

Бірақ атақты госпитальдің төсегі де, оның ауласы да бір күн бос емес. Емдеу-суықтыру орнының бүгінгі тұрақты «тұрғындары» – «ауғандық», «семейлік», «чернобылдік» және «жергілікті соғысқа қатысушы» лауа­зымын иеленген ардагерлер. Олардың бәрі кешегі кеңес заманында коммунистік пар­тияның нұсқауымен айрықша әскери міндетін өтегендер. Олардың да кеу­делерінде орден-медаль сыңсып тұр... Әңгімені де айтса солар айтсын. 

1968 жылғы КСРО әскерінің Чехосло­ва­кияға басып кіру оқиғасына қатысқан «жер­гілікті соғыс ардагері» Рыспек Алғазиев ағам­ның: «Егер 20 минут кешіккенде, Пра­гадан айырылатын едік, бүйірде НАТО әс­кері сақ тұрған, әскери техникамызды бір түн­де Чехословакия әскерінің белгілерімен бояп тастап, қалаға тұтқиылдан кірдік. Америкалықтар білмей қалды...» деп бас­тайтын әңгімесін тарихтың әлі де айтылмаған-ашыл­маған «ақтаңдақтарына» баламай кө­ріңіз! Семейлік ардагер Серікқали Әбді­рах­­манов Курчатов қаласында өткен екі жыл­дық әскери қызметте «кәдімгі ядролық зымыранды қолымен ұстап көрген» азамат. Мұн­дағы әрбір ардагердің әскери төтенше жағ­дайларға қатысқан оқиғалары өз алдына, олардың азаматтық өмірдегі көрген-біл­ген­дерінің өзі де қызықты хикаяға бергісіз... Олар сан түрлі тағдыр иелері, сан алуан оқи­ғ­аның куәгерлері. Ал ендеше, алдымен Ауғанстанда (1981-1983 ж.ж.) интер­на­ционалдық борышын өтеп, елге аман орал­ған Бақытбек шерткен әңгімеге құ­лақ түрелік... 

Адраскандағы адасқан граната

Бақытбек ҚҰЛПЕЙІСОВ,
Ауған соғысына қатысушы 
(Шығыс Қазақстан облысы)

Адраскан өлкесі Ауғанстанның шығыс жағында көсіліп жатқан ойлы-қырлы, шөлейтті аймақ. Көз ұшында әр жерде бір шоқ тал көрінеді. Оның қалай өсіп, қайдан нәр алып тұрғанына таңданасың. Оқтын-оқтын шаң борайды. 1981 жылдың шілдесі. Күн күйіп тұр. Біздің инженерлік-саперлік батальон елдің Иранмен шектесетін осы аума­ғын дұшмандар қаскөйлікпен жаппай кө­міп кеткен минадан тазартып жатқан. Әскерге шақырылғанымызға екі ай, жат елге жасырын жеткенімізге бір-ақ ай толған. Өрімдей жас жауынгерлерміз. Аласа ғана қыраттың етегіне шоғырланып, аздап тыныс алдық. Алдағы жазық пен иықтағы қы­раттың үсті топыраққа көмілген минадан сау жатпағанына дау жоқ. Атқаратын іс өте ауыр. Аса сақтық қажет. Сондықтан да тыныстадық деген жай сөз, көңіл алаң, сер­­гекпіз. Кейде жата қалып тың тың­дай­мыз. «Жау жоқ деме жар астында» де­ген­ді құлағымызға құйып тастаған. Бұл – Ауғанстан! Төңіректе соғыс жүріп жатыр. 

Кенет құс та қонбайтын әлгі қыраттан асып ұшып келген граната жерге топ ете түскен бойда маған қарай домалап келе жатты... Адамның санасына қысылтаяң сәтте он сан ой келіп-кетеді. «Қазір жары­лады...». Ұлы Отан соғысының бала кезден естіген, оқыған хикаялары есімде. Ең бірінші келген ой – «матросовшалап» кеу­де­ммен минаны жаба құлайын дедім. «Взводты құтқарамын!». Қас пен көздің арасы... Солдаттар дүрлікті. Бірақ шарасыз. Гра­ната менің алдымда. Ойыңның аяғын тұйықтап үлгермейді екен­сің. Қолымды созып бүкіл қару-жарақ асын­ған күйіммен, белімдегі бес гранатамен қоса, грана­таның үс­тіне етпеттей құладым. Ерлік туралы неме­се Отан, ата-ана туралы ойлап та үлгере ал­мадым!
...Жатырмын. Дүние бір сәт мүлгіп тып-ты­ныш, тым-тырыс боп қатып қалғандай. Ту­ра жүрек тұсымда денеме тастай батқан бү­дірдің әлгі граната екенін сезем. «Неге жарылмады? Енді қашан...». Арада бір минуттай уақыт өтті. 

Кенет еңбектеп жеткен взвод командирі лейтенант Алексей Токаревтің аяқ жағымнан демігіп сыбырлаған дауысын естідім. «Қозғалма, Құлпейісов! Граната жатқан жа­ғыңа қолыңды тіреп, баяу көтеріл...». Әл­гін­дегі оқыстан келген батырлықтың уы­ты қай­тқандай ма, білмеймін, енді бойым­ды әл­деқандай бір үрей билесін. Денемде ді­ріл бар. Командирім тағы үн қатты. «Сас­па. Бәрі дұрыс, осылай жайлап, оң жа­ғы­ңа аударылып түс». Айтқанын орындадым. Жап-жас лейтенанттың өзі. «Үлкен жерден» күні кеше ғана келіп, біздің взводты қа­былдап алған. Қолын созып гранатаны асық­пай алған бой­да, дереу ілгегін тартып, қы­ратқа қарай бар құлашымен лақтырды. Ме­нің кеудемде жа­рыл­маған жау гранаты қыр­дың шаңын «бұ­рқ» еткізді. 

Лейтенанттың айтуынша, граната өзі­міз­­дікі, кәдімгі РГД-5 болып шықты, менің ал­дыма қалайша ілгегі ағытылмай түскеніне таң­быз. Қыр үстінен бізге қарай граната лақтырған пендеңіз де құпия қалды... Ко­мандирім Токарев ерлігіме тамсанып, взвод алдында алғыс жариялады. Полк бас­шылығына мені Кеңес Одағының Ба­тыры атағына ұсынып баянат жазатынын мәлімдеді. Сол түні нағыз аласапыран басталып, дұшмандар тобы біздің бөлімге шабуыл жасады. Бас сауғалап кеттік...

 
Тасқалидың көз жасы

Серікқали ӘБДІРАХМАНОВ, 
Семей полигонында қызмет еткен жауынгер (Батыс Қазақстан облысы)

Бала кезімде Ресейде тұрдым. Кейін Орал­­дың Казталов ауданында мал бақтым. Бір жылдары «К-700» деген алып тракторды жүр­гізіп, кеңшардың бордақыланған күллі малын Ресейдің Волгоград қаласындағы ет ком­бинатына тасымалдаған да жайымыз бар. Таң бозынан төрт трактордың тір­ке­месіне ет толтырып, жолға шығамыз. Пой­ыз­дың вагондарындай тізбектегі бірінші «К-700»-де Серік Жақсұмов, екіншіде Ра­ма­зан Бақатов, үшіншіде мен, төртіншіде Тасқали Әбдіров деген бізден жас шамасы әжептәуір үлкендігі бар ағамыз жүреді. Бірде қызық болды...

Кеш түсе бастады. Бір уақыт дегенде Тас­қали ағамыздың тракторының төбесі көрі­н­ді. Шошып кеттік. «К-700»-дің алдында тө­бесінде қызыл-көк жарығын жалтылдатып жа­ғып, милиция машинасы келеді. «Құдай ат­ты...» дедік. Ресейлік милиционерлер табан астында құжат тексере қалса қайттік? Енді не істейміз, Тасқали аға не бүлдірдің?

Екпіндеп келген патруль машинасы бізге жетпей кілт бұрылып тоқтады да, көліктен екі милиционер шықты. Тасқали ағам «К-700»-дің биік баспалдағын санап асық­пай түсті, екі езуі екі құлағанда. Ресей мили­ци­онерлерімен қауқылдасып қол алысып, «Рах­мет жігіттер, рахмет...» дейді. Ресей пат­рулі көп кідірмей келген ізімен шұғыл ке­рі қайтып кетті. Аң-таңбыз. Дереу Тасқали ағам­ды ортаға алып, мән-жайды сұраймыз ғой баяғы. Сөйтсек...

Ет комбинатынан шыққан Тасқали ағам алдында жол бастап жүрген біздер жоқпыз, адасады да кетеді. Жол кәдімгі Сталинград қорғаушыларына арналып салынған Мамай қорғаны кешеніне бір-ақ алып барған. Сол екпінмен ағамыз кешеннің бас қақпасынан өтіп кетеді. Жол жиегін айналып орап кері бұ­рыла салатын жеңіл көлік те емес, тір­ке­ме­с­імен 15-20 метрге созылып жатқан алып тех­ника! Батырлар кешенінің ішіне кіріп, айна­лып бұрылатын алаң таба алмай тоқтап тұрғанда ғой көзі дәл маңдай тұсынан бадырайып көрінген үлкен обелискідегі «Кеңес Одағының Батыры, ұшқыш, қазақ Нүркен Әбдіров» деген жазуға түседі. Есін жиғанша да болмайды, құлақ тұндыра дабыл қағып, жарығын жалпылдатып милиция экипажы жетеді... Тасқали ағамнан айла артылған ба?! Дереу еңкейіп орындығының астында әдейі ұстап жүретін алюминий шәугімнен қолына су құяды да көзін, бет-аузын шылайды. Батырлар кешеніндегі төтенше оқиғаға байланысты басбұзар трактористі тәртіпке шақырмақ болып әңгімені дүрсе бастаған өктем дауысты милиционерлерге сондағы Тасқали ағамның айтқаны былай екен:

– Жолдастар, сержанттар! Кешіріңдер... Мен мынау Кеңес Одағының Батыры Нүркен Әбді­ров­тен жалғыз қалған тұяқпын. Кө­­рем де­сең­дер, төл­құжатым, мінеки, Әбді­ров Тасқали Нұркенұлы, әкем соғысқа аттан­ған­да анамның ішін­де қалған еке­нмін... – деп бір қайырып, көзінің жа­сын сығып алады. – Осы сіздердің қалаға, сіз­дер­ге, Қазақстаннан ет тасимыз. Жолым түсе бермейді, ен­ді қай­тып бұл қалаға келеміз бе, келмейміз бе, әкем­нің басына бір тәу етіп кетейін деп едім...».

Құжатты көріп, оқыс оқиғаның шынай­ылығына «көздері жеткен»» екі милиционер ыңғайсыздана шегініп, «Жарайды, мау­қы­ңыз­ды басып алыңыз. Біз күте тұрамыз, сосын сізді жолға шығарып саламыз» дейді. Іш­тен бір «үһ» деген Тасқали ағам барель­еф­ке барып, «әкесінің» басынан сипап, тағы бір сәт көз жасына ерік береді. Ресейлік патру­ль экипажының ағамды жол айрығына дей­ін барлық сән-салтанатымен шығарып са­луының сыры сол екен. Ағамыздың тап­қыр­лығына дән риза болған біздер қаздай тізіліп, енді Қазақ батырының «жалғызын» алға салып, «К-700»-дің акселераторын шірене басып, Қазақстанға бет алдық... 

«Хан екі сөйлемейді!»

Рыспек АЛҒАЗИЕВ,
«Чехославакия-1968 оқиғасына» 
қатысушы жауынгер (Алматы облысы)

Зейнет жасына шыққанға дейін «КамАЗ» жүргіздім, кешегі Кеңес Одағының түкпір-түкпірін шарладым десем, артық айтқаным емес. Чехты қойшы, бейбіт күннің өзінде сау басты көпе-көрнеу қауіп-қатерге тіктік емес пе?! Сол баяғы 90-ыншы жылдар... Рэкет, бопсалау, алаяқтық деген пәленің бәрін көрдік. Қытайдың шекарасынан «КамАЗ»-дың өзін, тіркемесін толтырып жүк басамын, тапсырыс берушінің деген жеріне жеткізіп саламын, ақшасын береді. Шаршап тұрсам алыс жолға көмекшім бар, ілестіремін.

Бір күні шырттай киінген, қасы-көзі қап-қара, сақал-шашын әдемілеп бастырған бір сұңғақ бойлы кавказдыққа ұқсайтын жігіт әуелден танитындай-ақ «ағалап» келді қасыма. «КамАЗ»-дың борты мен тіркемесіне жүк тиейік, Румынияның шекарасына дейін жеткізіп салыңыз. Киім-кешек қой... Келіссеңіз, 20 мың АҚШ долла­рын қо­лыңызға санап береміз!» деп та­қыл­да­ды. Жыл он екі ай жолдамыз, алысы не, жақыны не – келістім, беретін ақшасы да әжеп­тәуір екен. Көмекшімді алмадым... Бе­сінші күн дегенде Волгоградты артқа тас­тап, Украинаны көктей өтіп, Молдова республикасының шекарасына жеттім. Сол жерден бет-ауыздарын жүн басқан, артық сөзі жоқ бейтаныс жігіттер тосып алды. 

Қытай шекарасындағы жайма базарда жүк тиеп жатқанда бір танысымның «Әй, Рыспек, мынауыңның түрі сығанға келеді, тақырға отырғызып жүрмесін...» деген ескертуі есіме сап ете түскені. «Сығандар!» Шегінерге – кеш, басқа түскенді көріп алдық деп, соңдарынан ере бердім. Түн жамыла «Румыния» деген жазуы бар бағыт-белгіге жетпей, қалың орманның ішіне кірдік, жолы бұралаң екен, кері жүрсем, өз бетімше жол табуым да екіталай. Бәрін жүрегіммен сезіп келемін. Кірер қақпасы тым зәулім үл­кен бір ғимартқа келіп табан тіредік. Кө­лікті өздері қалаған жерге қойдырды. Ме­ні бөлмесі шағындау жұпыны қонақ үй­ге алып келді. «Демал» деді де шығып кет­ті. Ал ұйқым келсеші, «Әй, Рыспек, осы са­ған не жетпейді, а...» деп ал кеп өзімді жа­зы­ғырайын. Жердің түбіне жеттің! Қай­тар жолыңды да таба алмассың... тірі қал­саң! Із­деуші-сұраушың із кесе алар ма екен өзі мы­на жерден, а... Мына «атасы ұры­лар­дың» ойында не барын кім білсін!? Әй, Рыс­пек, Рыспек...». Әрі дөңбекшідім, бері дөң­бекшідім. 

Неше күн жол соққан ес-түссіз ұйық­та­ғанмын ғой, есікті қатты ұрғылаған дабыр-шу­дан басымды көтердім. Екі жігіт үнсіз жол бас­тады. Аулада бөлек тұрған үш қабатты сә­ні келіскен ғимараттың екінші қабатына кө­терілдік. Баронның кеңсесі екен. Төрдегі ал­тын жалатылған, бәлкім, саф алтынның өзінен құйылған, білмеймін, үлкен жайлы орынтақта кашемир қара қалпақты сақал-мұрты қалың өскен, бірақ әдемі қиылған, толықтығы мендей екеу келетін шомбал сығанның төресі менің «здрастье» деген ілтипатымды құлағына да ілмеді. «Жүкті жеткізген сен бе... Бері жақында...» деді орыс тілінде. Түсі суық, дауысы да тарғыл екен кәпірдің. Тесіле қарады. Аузында сигара. Мойнында қалыңдығы иттің қарғы бауындай жалпақ алтын алқа. Жиегі алтынданған жалпақ емен үстелге таядым. Барон ар жақтан сәл еңкейіп алған екі бума АҚШ долларын алдыма лақтырып тастады – 20000!.. Бәкене шкафтың үстінде жатқан пистолетті көзім шалды. Ақшаны асықпай алдым да қалтама салып «рахметімді», оған қоса «сау болыңызды» ұмытпай айтып, есікке беттей бердім. «Тоқта, қазақ...» Қаһарлы дауыс! Шошынып селт етке­нім­ді байқатпай, жалт қа­радым. «Сен не, қазақ, ақ­шаны са­на­май­сың ба?» Бір қолы әлгінде көзім түскен пис­толетке созылған секілді ме...

«О, Құдай, мазағың ба, азабың ба...». Басыма ондай ойдың қайдан сап ете қал­ға­нын қайдам «Сен біздіңше, қазақша айт­қанда, Хансың! Қазақтар «Хан екі сөй­ле­мейді» дейді. Хан өз қолымен берген ақ­шаны несіне санаймын. Сізге сенемін» дедім. Баронды түсіне алмай дал болдым. Өткір көзі өңменімнен өтіп барады. Тордағы торғайдың кейпіндемін. Сыр бермедім. «Хан, дейсің бе...». Сыған тілінде шығар, қатты дауыстап айтып алды да: «Қайтар ақшаны, қазақ, шығар қалтаңнан...» деді орысша. Екі буманы қалтамнан шығарып жатып, «Әй, Рыспек... Ханда нең бар еді, жайыңды біліп үндемей-ақ, бергенін алып рахметіңді айтып, қоя қоймасың ба...». Барон мен қайтарған 20000 долларды қолына алған күйде аяғының астындағы қоқыс салатын тор шелекке лақтыра салды. «Оп-па, ойында не бар?!». Алтын бауы сың­ғырлаған үстелдің тартпасын суырып, іші­нен басқа екі бума АҚШ долларын шығарды да қолыма ұстатты. Көзіме тағы да тесіле тік қа­рады. «Болар іс болды!». Мен де тесіле қал­дым. «Қайтар жолыңды білесің бе, қазақ?». Мыс­қылдап тұр...

Украинаның шекарасына дейін жанымды шүберекке түйіп жеттім. «Ханға» сенбедім! Жолы бұралаң-бұралаң, елсіз, қалың орман. Екі тоғыздық «Жигули» біресе алдымнан, біре­се артымнан қалмай жүріп отырды да, ту­ра шек­ара­ға келгенде қалып қойды. Содан тоқ­тамай жүр­геннен-жүріп отырып Ресей шека­расынан өттім-ау. «Үһ!..» Алғашқы май құятын бекетте тоқ­тап, бір буманың ортан белінен 100 долларды суырып алып, айырбастаттым... Таза екен. Бі­рін­ші кездескен үлкен қалада екінші буманың ор­тасынан суырған екінші 100 долларым да таза болып шықты... 

Түс көргенмен бірдей болған сол оқиға есі­ме түссе, сол жолы қапелімде «Хан» деп айт­қан жалғыз ауыз сөз жанымды сақ­тап қал­ды-ау, шамасы деп ойға батамын. Әйт­пе­се, сұрау-іздеуі жоқ бөтен жер, бөгде ел, 90-шы жылдар, кім біледі? Чехтар үшін бол­ған КСРО мен АҚШ арасындағы кикіл­жің­нен сау келген ағаңның сол жолы румын шекарасынан, сығандар мафиясының ордасынан аман қайтуы екі- талай еді... 
* * *
Бұл госпиталь ардагерлерінің қай-қай­сы­сының әңгімесін тыңдасаң да құ­лақ құ­ры­шың қанады. «Кариб теңізі дағ­да­рысына» (Куба), Эфиопия мен Тәжік­стан­дағы қантөгістерге қатысқан қазақтарды осын­нан табасыз. Ал енді тілін таба аласыз ба, ол жағына мен жауап бере алмаймын. Бан­гладеште интернационалдық міндетін орын­даған бір түркістандық ағам бар. Құ­жа­тын өз көзіммен көрдім. Сыр ашпайды. «Құ­пияны 50 жыл сақтаймын деп, құпия құ­жатқа қол қойғанмын» дейді. «Қазір Ке­ңес Одағы жоқ қой» десем де илікпейді де көн­бейді. Кеңестік тәртіптің салқыны өтіп кеткен... Кінәлай да алмаймын.

Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»

АЛМАТЫ