Байқан, Ғ.Сұлтанұлы, З.Қалиұлы деген үш жігіт менің 28-ші февральда полиграф курсында сөйлеген сөзіме «Еңбекшіл қазақтың» 179-нөмірінде қарсылығын жазып отыр. Мен бұл лекциямда қазақ жастарының баяғы патша заманында болған жасырын ұйымдары туралы сөйледім. Көбінесе өзім ішінде болған Омбыдағы «Бірлік» ұйымын айттым.
Үш жігіттің сөздері қаншама дәлелді екендігін мынадан білуге болады: Байқан, Ғ.Сұлтанұлы дегендер менің лекциямда тіпті болмаған (мен мұны полиграф шәкірттерінен сұрастырып біліп отырмын). Соңында бұл екеуі көрмегені туралы «сын» айтып, естімегені туралы наразылық білдіріп отыр. Мұндайды қазақ тілінде өтірік куәлік дейді. Мен өтірігі үшін ешкімді сотқа тартудан аулақпын. Жалғыз-ақ айтатын сөзім: шырақтарым, бұларың тым ұят. Менен ұялуға беттерің қызармаса да, ұждандарыңның алдында қызарыңдар (әрине егерде ол ұждан бар болса).
Ал енді үшінші жігітке келейік. Қали жолдас ұмытпасам менің лекциямның артынан былай деген сықылды еді: «Сіз, Смағұл жолдас, Бөкейдегі жастар ұйымы туралы аз айттыңыз. «Жастарға жаңа жол» деген өзіңіздің кітапшаңызда да Бөкейдің ұйымдарын жазып едіңіз. Оның бәрін мұнда сөйлемедіңіз», деді.
«Менің лекциям көбінесе патша заманындағы ұйымдар туралы. Бөкейдегі ұйымдардың көбі төңкерістен кейін туды. Оны өз орнында айтып кеттім. Сондықтан бұл жерде алалаған ешнәрсе жоқ», дедім мен.
Сонымен сөз бітті. Қалиұлы газетте жазғанның жүзден бірін мәжілісте айтқан жоқ. Бұл «пікірлер» бұл жігіттің басына лекцияның артынан қайдан келіп түскенін мен біле алмадым. Осы сөзбен менің жауабымды бітті деп есептер едім, бірақ бір мәселеде күдік қалып барады.
Қалиұлы жазады: «Өзгерістен бұрын төңкерістің дұрыс соқпағына түсіп, ұйымдасқан қазақ жасын естігеніміз жоқ. Болған болса, Смағұлдың өзі айтар. Бірен-саран 1905 жылғы ереуілде бірге қатысқан Бөкей елінің Меңдешұлы, Залиұлы сияқты адамдары болса, болған-ды», – дейді.
Қысты күні орыс газетінің бетінде Бөкейдің бір азаматы «Қазақ халқын сүю жалғыз сенің еншіңе тиген жоқ, біздің де оған құқығымыз бар» деп маған өкпелеп еді. Жуырда Бөкейдің бір жігіті: «Сен қазақты неге сүйесің?», деп мені кінәлады.
Енді Бөкейдің мына үш жігіті: «Сен жалпы Қазақстанның ішінде Бөкейді ғана неге мақтамайсың», деп ұрсып отыр.
Баяғыда Шәймерден Әлжанов марқұм айтушы еді «Жаным-ау, бұл қазаққа қайтсек жағамыз?» деп. Сол сықылды «Жаным-ау, бұл Бөкейге қайтсек жағамыз? Екі-үш жігіттің қырсығынан барлық Бөкейді өкпелетіп алар ма екенбіз?»
Қалжың өз алдына. Қали жолдастың жоғарыдағы сөзіне жауап берейік. Қали жолдас сықылдылар өз көзін қаптаған шелді сылып тастаса, Бөкейден алысырақ та жерді көрер еді. «Демеукөк» деген әт-шуге мінудің орнына, адам сықылды, жаңа өспірім еңбекшіл жастарға лайық жолмен дұрыстап Қазақстанмен танысса, онда ол Бөкейден басқа жерде де бірдеме істелгенін білер еді. Бұрын ешнәрсені есітпесе, енді естігенін дұрыстап ұғу керек еді. Содан кейін тарихқа кірісу керек еді. Бірақ мұның бірі жоқ. Менің ойымша, жолдас Меңдешұлы һәм Залиұлы мұндай тарихшылардың еңбегіне аса риза бола қояр ма екен? Иә, Қалиұлы рас айтты: «1905 жылдан бері бірен-саран келе жатқан жалғыз біз-ақпыз» деп айта қоймас-ау», – деймін.
Осы күні бізде тарих туралы жазылған кітап жоқ. Оның бер жағында Қазақстанда төңкеріс қозғалысы туралы жазылған толық кітап жоқ. Сондықтан жалпы Қазақстанның өткендегі жайын үйрену өте қиын. Түбінде мұндай кітаптар бізде жазылуы тиісті һәм жазылады да. Бірақ бұл іс бір күннің жұмысы емес, көп күндер, көп айлардың жұмысы. Оған дейін біздің тарих һәркімнің сөйлегенінен құралады. Сөйлеген кісі, әрине өзінің жақсырақ білетін жерін көбірек айтады. Бұл үшін айыптау үлкен адасқандық.
Бөкей гүбірнесінің кітап болып жазылған тарихы болса, мен оны көре, біле тұра айтпай кетсем, онда әрине, кінәлауға болады. Ал енді оның бәрі жоқ болса, мен лекциямда білгенімді ғана айтсам, менің қасымда Бөкей туралы менен жақсы білетін кісі отырса, ол маған қосымша қылып неге баяндама жасамайды. Өз алдына сол туралы жеке неге лекция оқымайды. Қазақстанның басқа жерінің жігіттері Бөкейді менен артық білетініне Қалилардың көзі жете ме? Көзі жетпесе, жалғыз Сәдуақастың баласы ғана неге кінәлі? Жоқ, болмаса «тарихшылардың» қаламы менің лекциям болғанда ғана жазуға шамасы келе ме?
Бұл сұрауларды әрі қарай соза берсе, қызық әңгіме болар еді. Бірақ сөздің шыны керек, өзім ұялып отырмын.
Смағұл Сәдуақасұлы
Дайындаған
Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
