Бүгінгі таңда әлем елдері өз ресурстарын тиімді пайдаланудың жолдарын белсенді түрде іздестіруде. «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Стратегиялық әзірлемелер және экономикалық зерттеулер орталығының директоры, экономика ғылымдарының кандидаты Бахытгүл Хамбар айтып өткендей, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше мемлекеттер қабылдаған 2030 жылға дейінгі тұрақты дамудың күн тәртібі мақұлданған. Осы құжатқа сәйкес барлық мемлекеттер тұрақты экономикалық өсім, әлеуметтік даму және қоршаған ортаны қорғау арқылы ортақ жетістікке жету үшін бірлесіп жұмыс істеуі керектігі айтылған.
– Тұрақты даму мақсаттары жаһандық деңгейде ғана емес, Қазақстан үшін де өте өзекті мәселе. Сол себепті Астанада өтетін форум барысында теңізге шығуға мүмкіндігі жоқ дамушы мемлекеттердің жетістікке жетуі мәселелері жеке сессияда талқыланады. Аталған сессияға БҰҰ дамушы елдер бойынша жоғары өкіл Фекитамоелоа Утоикаманду қатысады деп күтілуде. Сессия аясында өзара пікір алмасу тең құқылы инклюзивті әлем қалыптастырудың тиімді тетіктерін айқындауға мүмкіндік береді деп санаймын,– дейді Бахытгүл Хамбар.
Дүние жүзінің жетекші сарапшыларының пайымдауынша, бүгінгі таңда жаһандық экономикадағы проблемаларды белгілі бір ұлттан немесе мемлекеттен әлдеқайда ауқымды деңгейде, яғни жаһандық деңгейде ғана шешуге мүмкіндік бар. Мұндай сын-тегеуріндер бүкіл адамзаттың бірлесіп әрекет етуін, ортақ күш-жігерін талап етеді. Осы тектес проблемалардың қатарында климаттың жаһандық жылынуын, ресурстарды кәдеге жаратуды, халықаралық сауда мен қауіпсіздікті, мемлекетаралық өзара әрекеттестікті атап өтуге болады.
2030 жылға дейінгі аралықта халықаралық қатынастардың негізгі факторы ірі дамушы елдердің ұлы держава мәртебесіне ие болуымен байланысты болуы мүмкін. Осы уақыт аралығында Қытай және басқа да кейбір дамушы елдер әлемдік саясатты айқындайды.
Соңғы онжылдықта, халықаралық сауданың өсу қарқынының айтарлықтай төмендеуі барысында экономикалық ықпалдастық жаңа сипатқа ие болды. Өңірлік ықпалдастық құрылымдарын ірілендіру, дүние жүзіндегі көшбасшы экономикалардың белсенді қатысуымен аса ауқымды өңірлік сауда келісімдерін құру үдерісі белең алды. Көшбасшы экономикалардың арасында өзара мегасеріктестік құру, оны одан әрі ұлғайта түсу әлемнің жетекші елдерінің экономикалық және саяси күн тәртібіндегі маңызды бағыттардың біріне айналды.
Қазіргі жағдай біраз өзгерді. Бүгінгі таңда қандай да бір мемлекеттің гүлденуі, жаһандық экономикадағы оның рөлі мен орны белгілі бір дәрежеде ұлттық мүдделерін қорғай отырып, интеграциялық бірлестіктерде тиімді жұмыс істеу қабілетіне байланысты болмақ. Капиталдың алмасуы мен еркін сауда арнасын кеңейтуде айтарлықтай алға басу байқалады. Алайда нақты жаһандану ауқымы, атап айтқанда, әртүрлі ұлттық және аймақтық нарықтардың ортақ әлемдік ағзаға бірігуі әлі күнге дейін өте төмен күйінде қалып отыр. Әлемде болып жатқан өзгерістердің көпшілігі өңірлік интеграцияның қарқын алуы ғана.
Халықаралық экономиканың маңызды бөлігі ретінде жоғарыда айтылған үдерістердің біздің еліміз үшін де өзекті екендігі түсінікті. Осы трендке ілесу үшін елімізде бірқатар жұмыстар қолға алынып жатқанын айта кету керек. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында өңделген өнеркәсіп өнімдерін экспорттауды күшейту үшін Үкімет Ұлттық экспорт стратегиясын бекітті. Экспортты дамыту тікелей міндеті болатын «KazakhExport» ұлттық компаниясы құрылды, Экспорттық саясат кеңесі қалыптасты. Үкімет тарапынан өнеркәсіп өнімдерін шетелге шығарумен айналысатын 400 компанияға бас-аяғы 47,6 млрд теңге көлемінде қаржылай қолдау көрсетілді. Яғни, еліміздегі әрбір төртінші экспорттаушы көмекпен қамтылды деуге болады.
Осы аталған жұмыстар аз уақыт ішінде жемісін бере бастады. Қабылданған іс-шаралар және ынталандырулардың арқасында өткен жылы өңделген өнімдерді экспорттау үлесі алдыңғы жылмен салыстырғанда 32,5%-ға дейін өсті. Бүгінгі таңда Қазақстанның экспорттау географиясы әлемнің 115 елін қамтиды. Бұл 2025 жылға қарай шикізаттық емес экспортты екі есеге ұлғайтуды көздейтін жоспарға сай келетін көрсеткіш.
Көлік инфрақұрылымын дамыту ұлттық экономиканы жаһандық ортаға біріктірудің маңызды факторы. Осы мақсатта «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы іске асырылуда. Бүгінгі таңда 4 мың шақырымнан астам республикалық маңызы бар автожолдар қайта құрылымдалып, жыл қорытындысы бойынша 600 шақырымдық жаңа бағыттар ашылды. Алашаңқайдан Қазақстан арқылы Еуропаға жол тартатын бағыт, «Қорғас» құрлық порты, елдің оңтүстігін Еуропамен байланыстыратын жаңа бағыт бойынша темір жол салу жобалары іске асырылды. Қазақстан ұзындығы 2700 шақырымдық «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық автомобиль жолының құрылысын аяқтады. Транзиттік әлеуетті күшейту трансқазақстандық бағыттардың тартымдылығын арттыратыны мәлім. Қазақстан мен Қытайдың тауарларын өңдеу 1,2 есеге артқаны, яғни 222 мың контейнерге көбейгені осыны көрсетіп отыр.
«Астана» халықаралық қаржы орталығының әлеуеті тәуелсіз құқықтық жүйесі және жеңілдікті салық режімі бар аймақтық қаржы-инвестициялық хаб ретінде іске қосылмақ. Болашақта «Астана» қаржы орталығы Қазақстанның қаржылық инфрақұрылымының негізі, бүкіл Орталық Азия аймағының қаржы хабына айналуға тиіс.
Соған қарамастан, ел экономикасына салынып жатқан инвестициялар әлі де болса жеткіліксіз. Бүгінгі таңда елімізге құйылып жатқан шетелдік инвестицияның 55-78 %-ы – тікелей өндіруші салаларға, 19-36%-ы – қаржы, сақтандыру немесе бөлшек сауда сияқты секторларға, бар болғаны 2-17%-ы ғана жоғары құны бар салаларға, атап айтқанда, металл өңдеу өнеркәсібіне салынады екен. Бұл теңгерімді өзгерту үшін ұлттық инвестициялық стратегия негізінде инвестициялар тарту бағдарламасы әзірленген. Аталған стратегияның негізгі мақсаты қолайлы инвестициялық ахуал қалыптастыру, тиімділікті арттыруға бағдарланған инвестициялар тарту.
2017 жылы жаһандық экономикада аздаған өсім байқалғаны белгілі. Қазақстан Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер институты директорының орынбасары, саяси ғылымдар докторы Санат Көшкімбаевтың сөзіне қарағанда, халықаралық сарапшылар биыл бұл көрсеткіштің көңіл көншітерліктей болмауы мүмкін деген болжам жасап отыр.
– Таяу жылдар әлемдік экономикада ғана емес, әлемдік саясатта және халықаралық қатынастарда біршама күрделі болады. Бірқатар мемлекеттердің саяси дамуда, шетелдік әріптестерімен арада қатынас орнатуда түрлі сынақтарға ұшырайды. АҚШ-тың саяси ықпалы, Корей түбегіндегі және Таяу Шығыстағы жағдайлар дүниежүзілік сауданың өсімін тежеуі мүмкін. Дүниежүзілік экономиканың болашағы негізінен екі принципті мәселеге тіреледі: жаһандық экономиканың Қытайдың, Үндістанның, Бразилияның, ОАР-дың және басқа да мемлекеттердің күшейіп келе жатқан рөліне бейімделуі және жаһандық экономикалық басқарудың жаңа жүйесі. Қазақстан 17-19 мамырда өтетін Астана экономикалық форумы арқылы жаһанның тамыр соғысын бақылап отыруға мүдделі, – дейді Санат Көшкімбаев.
Ғалымның пайымдауынша, бүгінгі таңда адамзат жаһандық экономиканың жаңа технологиялық платформаға өту табалдырығында тұр. Технологиялық инновациялардың жедел дамуы алдағы 5-7 жыл ішінде инновацияларды ең басты артықшылыққа айналдырады. Технологиялық прогрестің нәтижесінде дамыған елдердің ұтатыны қазірдің өзінде айқын байқалып отыр.
Дамушы елдер мен дамыған елдердің арасындағы технологиялық және цифрлы айырмашылық алдағы уақытта экономика саласына да ықпалын тигізіп, аталған елдердің экономикалық әлеуетінің алшақтығы одан әрі ұлғая түсуі мүмкін. Дамушы елдердің арасында қайсысы технологиялық жаңғыруды табысты жүзеге асырып, өз өнімін әлемдік нарыққа өткізе алса, сол ел көшбасшыға айналады.
Геосаяси қарама-қайшылықтардың күшеюі, ауқымы жағынан бұрын-соңды болып көрмеген санкциялық соғыстар да экономика саласына ықпал етуші факторлардың бірі.
– Ресей мен Батыстың арасындағы текетірес – Қазақстан үшін маңызды дүниежүзілік деңгейдегі проблемалардың бірі. Мұндай жағдайда Қазақстан шешуші ойыншылармен қарым-қатынасындағы тепе-теңдікті сақтауға тиіс. Астана – еуразиялық ықпалдастық бойынша Ресейдің одақтасы, Сирия дағдарысының мәмілегері. Сондай-ақ Еуроодақпен және АҚШ-пен арадағы қатынастарды біртіндеп дамытуға бағытталған басқа да бейбітшіл бастамалардың авторы. Алдағы уақытта АҚШ, Ресей, Қытай сынды шешуші басты ойыншыларға қатысты тиімді стратегияны жүзеге асыратын уақыт келеді, – дейді Стратегиялық зерттеулер институты директорының орынбасары.
Санат Көшкімбаев айтып өткендей, дүниежүзілік энергетикалық нарықтағы шешуші аймақ – Таяу Шығыста да соңғы уақытта тұрақсыздық факторлары айтарлықтай өсіп барады. Бірнеше жылға созылған, әлі де жалғасып жатқан Сирия дағдарысы әлемдік және аймақтық державалардың арасындағы тартысты уақыт өткен сайын күшейтуде. АҚШ-тың болжап білу қиынға соқтыратын стратегиясы Таяу Шығыс аймағындағы ахуалды одан әрі ушықтырып жіберді. Вашингтонның Иерусалимді Израильдің астанасы деп мойындауы Араб елдері мен Израиль арасындағы тартыстың ушығу қаупін одан сайын күшейтіп жіберді. АҚШ-тың Таяу Шығыстағы одақтастарының басым көпшілігі Вашингтонның бұл қадамын сынға алды.
Түркия АҚШ-тың ықпалынан алыстай түсуге ниетті, Еуроодақпен арадағы қарым-қатынастарын да қайта қарастыруға көшті. Бұл елдің батыстағы одақтастарымен және әріптестерімен байланысына кері әсерін тигізуі әбден мүмкін. Ғалымның пайымдауларына иек артсақ, таяу екі жылда әлемде және аймақта маңызды саяси тұрақсыздықтар байқалуы мүмкін, ал іргелес елдердегі оқиғалар Қазақстанға да әсерін тигізбесіне кепілдік жоқ. Осыны ескере отырып Қазақстан жаһандық ауқымдағы геоэкономикалық теңсіздіктерге қарай өзінің саясатын қалыптастыруы керек. Бұл сын-тегеуріндерге қарсы жауаптардың бірі – сын-қатерлерді алдын ала болжау стратегиясы. Бітімгерлік бастамалар көтеру, Астананың халықаралық қатынастардағы аса маңызды проблемаларды талқылау алаңы ретінде белсенділік танытуы осы бағытта жасалатын маңызды қадам. Ал Астана экономикалық форумы теңгерімді ұлттық даму стратегиясын іздеудің маңызды тетігі деуге болады.
Елорда төрінде өтетін форумның басты тақырыптарының бірі – «Ресурстар әлемі». Бүгінгі таңда тіршілікке қажетті табиғи ресурстар тапшылығы, оларды тиімді пайдалану мәселесі әлемдік қоғамдастықты терең ойлануға мәжбүрлеуде. Жер шарындағы халық саны мен орта таптың үлесі 2030 жылға қарай 3 млрд адамға дейін көбейетінін ескерсек, сұранысты қанағаттандыру үшін азық-түлік өндірісін 50%-ға дейін өсіруге тура келмек. Ал бұл қосымша су мен энергия ресурстарын талап етеді. Халықаралық энергетикалық агенттік 2030 жылға қарай энергияны тұтыну көлемі әлемде 40%-ға дейін ұлғаяды деп болжамдауда. Сарапшылар бағамдауы бойынша, осы кезеңде су ресурстарының қоры мен тұтыну арасындағы жаһандық айырмашылық 40%-ға жетеді, миллиардқа жуық адам су тапшылығын бастан кешуі мүмкін. Азық-түлік бағасы да екі есеге дейін қымбаттауы ықтимал. Азық-түлікке деген сұраныстың күрт өсуін қанағаттандыру үшін мемлекеттер мен жекелеген ойыншылар агроөнеркәсіптік кешен өнімділігінің елеулі өсуін камтамасыз етуі тиіс, оған биотехнологияларды ендіру, оның ішінде гендік инженерияны дамыту есебінен қол жеткізуге болады.
Осы орайда фермерлердің жұмысты барынша автоматтандыруға мүмкіндік беретін түрлі инновациялық шешімдерді қолдануына негізделген ақылды ауыл шаруашылығы тұжырымдамасы астық өнімділігін арттыру мен шығындарды азайтуға, қаржылық көрсеткіштерді жақсартуға мүмкіндік береді. BI Intelligence-нің жаңа зерттеулеріне сәйкес IoT (егіншіліктің озық технологиясы) ауыл шаруашылығын жаңа деңгейге көтере алады. Экологиялық егіншілік пен робот-техниканы үйлестіру де жаңа мүмкіндіктерге жол ашпақ.
Бүгіннің өзінде тұтыну ресурстары мен қоқыстарды жоюды қамтамасыз ету үшін Жер планетасын 1,6 есе кеңейту керек. Проблеманы шешудің тиімді бір жолы – қайта өңдеу, қоқыстарды жаңа заттар мен нысандарға айналдыру үдерісі. Заттарды қайталап қолдану қажеттігін түсінудің артуына сәйкес қоқыстарды қайта пайдаланудың жаңашыл әдістерін ойлап табу қарқын алды, «жасыл революция» ұғымы пайда болды.
Қазақстан минералды ресурстар қоры жағынан әлемдік көшбасшылар қатарына кіреді. Еліміздің шикізат базасы әлемде мырыштың, вольфрамның, бариттің зерттелген қоры бойынша – бірінші, уран, күміс, қорғасын мен хромит бойынша – екінші, алтыннан – алтыншы, мұнайдан – он екінші, табиғи газ қоры бойынша он төртінші орында. Қазақстанның өнеркәсіптік өндірісінің шикізаттық құрылымы күні бүгінге дейін ел экономикасының алға басуын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге жақын болашақта да елдің дамуының сенімді көзі.
Бүгінде республиканың экономикалық өсімінің басты негізі шикізат әлеуетін пайдалану болып отыр. Дүниежүзілік банктің деректеріне сүйенсек, 2017 жылы Қазақстандағы ІЖӨ-нің нақты өсімі мұнай секторының кеңеюімен байланысты.
Еліміздегі пайдалы қазба байлық қорын геологиялық-экономикалық бағалау нәтижесі бойынша экономикалық маңыздылығы жағынан ең алдыңғылары – көмір, мұнай, мыс, темір, қорғасын, мырыш, хромиттер, алтын, марганец және басқалар. Қазақстанда өндірілген қара және түсті металл рудасы Жапония, Оңтүстік Корея, АҚШ, Канада, Ресей, Қытай мен Еуроодақ елдеріне экспортталатынын айта кетейік.
«Қазақстан-2050» Стратегиясына сәйкес су тапшылығы еліміз үшін демографиялық дисбаланс, азық-түлік қауіпсіздігі сынды мәселелерден кейінгі сын-тегеуріндердің бірі. Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету үшін 2011 жылы «Ақ бұлақ» бағдарламасы қабылданды. Ол кейінірек Өңірлерді дамыту бағдарламасымен ұштастырылды. 2020 жылға қарай ауылдық елді мекендердің жартысынан астамы жер астының таза суымен қамтамасыз етілуге тиіс. Осы жоспарды жүзеге асырып қосымша 1,9 млрд текше метр суды жинау үшін еліміздің 7 облысында 22 су қоймасын салу жоспарланған. Бұл су қоймалары 160-180 мың гектардан астам суармалы жерді қамтиды деген сөз.
Су дағдарысынан шығудың тағы бір маңызды факторы трансшекаралық суларды орнықты меңгеру болып табылады. Қазақстан осы трансшекаралық суларға біршама тәуелді мемлекет, іргелес елдердің осындай су көздерін артық пайдалануы үдеп барады. Суды тұтынудың жыл сайын өсе түсуі тұщы сулы көлдер мен өзендердің ластануын және жойылу қаупін де туғызып отыр. Демек, транзиттік өзендерді тиімді пайдалану және олардың экологиялық жағдайы тұрақты түрде назарда ұстауды қажет етеді.
Сөз басында айтып кеткеніміздей, Global ChallengesSummit-2018 аясында жаһандық қоғамдастықты алаңдатқан 11 түрлі тақырып бойынша талқылаулар болады. Ондағы басты мақсат – дүниежүзілік сарапшылар қоғамдастығына, технологиялық элитаға, мемлекеттік басқару өкілдеріне, ірі корпорациялардың визионерлері мен көшбасшыларына мағыналы жауаптар мен жаһандық ауқымдағы шешімдерді іздестіруге мүмкіндік туғызу. Талқылаудың негізгі бағыттары бойынша жеке сессиялар, пікірталастар мен дөңгелек үстелдер өтеді.
Әдеттегідей Астана экономикалық форумының базасындағы Global Challenges Summit-2018 еуразиялық конгресіне қатысатын халықаралық спикерлер туралы оқырманға аз-кем ақпарат ұсынып отырмыз.
Арнұр АСҚАР,
«Егемен Қазақстан»
