–Бір заманда қазақ әдебиетін, ғылымын Қазан төңкерісінен бері қарай есептейтін кез болды. Ол кездегі қазақ ғылымының, әдебиетінің, тіпті мәдениетінің өзі орыс ғылымына, әдебиетіне, әдебиеттануына, мәдениетіне негізделіп жазылды. Ал Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Әлімхан сияқты басқа да аты аталмай қалған арыстарымыздың жазған алғашқы ғылыми еңбектері, оқулықтары неге сүйенді?
– Қазақ жерінде әл-Фараби, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Ясауи сияқты асыл сөз иелері болған. Бүкіл әлемдік, түркі, араб, парсы ғылымы санасатын бұл асыл сөз – ақыл сөз із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ. Дәстүр жалғасты. Кеңес кезіндегі еуроцентристік ұстаным бұл тәжірибемен санаспай келді. Бұқар жырауды Абылай ханға ғана қатысты анда-санда бір айтып келдік. Абайдың алды мен соңы да бұлыңғыр болып, бұл тақырыптарға тыйым салынды. 1951 жылы М.О.Әуезовтің жетекшілігімен қорғалған «Абайдың ақындық мектебі» атты диссертациясы үшін жас ғалым Қайым Мұхаммедханов 25 жылға Карлагқа кесілді. Әлихан мен Ахмет бастаған Алаш әдебиеттануы түркі бабалардың асыл сөзі де, ақыл сөзі де бізге қажет екенін дәлелдеген еңбектер қалдырғанын біз тек Тәуелсіздік кезінде білдік. Махмұт Қашқаридің «Диуани луғат ат-Түрки» еңбегі туралы осыдан жүз жыл бұрынғы зерттеуінде Халел Досмұхамедов күллі түркі халықтарының тегі, мінезі, салт-дәстүрі, ғылымы мен жарқын келешегі туралы керемет мағлұматтар берген. Сол еңбекте Қашқари келтірген түркі халықтарына қатысты хадис бойынша түркілер Алланың әділдік орнату үшін жіберген арнайы әскері екені айтылған. ХХ ғасыр басында осындай этикалық күш беретін құнды мағлұмат Алаш арыстарына аса қажет еді. Біз мұны естен шығармауымыз керек. Алаш ғалымдары ата-бабаның текті ісін жалғастыруды парыз деп санаған.
Өткен ғасырдың басында Абайды жоққа шығарудан аман алып қалған Әлихан бастаған алаш әдебиетшілері еді. Себебі Абайдың өлеңдері мен Қара сөздерінде әл-Фарабиден келе жатқан асыл сөз – ақыл сөз тектілігі сақталған. «Абай бізді қасиетті жәдігерлермен жалғастырып тұрған көркем сөз иесі» дейді Әлихан Бөкейхан. 1905 жылы шыққан мақаласында ақынның көркемдік әлемін еуропалық әдебиетпен тең дәрежеде талдап берген. Әлихан даланың эстетикалық көркем сөзі еуропалықтармен тең дәрежеде, тіпті, асыл сөздің ақыл сөз болуы арқылы тек сезімді бейнелейтін сұлу сөзден жоғары тұр деген тұжырым жасайды. Абайдай ақын туғанға дейін қаншалықты асыл сөз иелері болғандығы осылай меңзелген. 1912 жылы Мағжан Жұмабайұлы «сөзі алтын, хәкім Абай» деп бағалап, Әлихан ұстанған тұжырымды дамытып әкетеді. Осы төрт сөзде абайтанудың басты тіректері нақышталған. Алаш ғалымдары Абайды зерттеу арқылы ХХ ғасырға дейінгі қазақ асыл сөзінің алтын діңгектерін айқындап берді. Міржақып Дулатұлының: «Кейінгі ғасырларда да Абай қазақ әдебиетінің темірқазығы болады» деуі осыдан. 1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақтың бас ақыны» дейтін зерттеуінде Абайдың мұрасына қатысты ойлар теориялық деңгейде тұжырымдалып жүйеленді. Бүгінгідей көпсөзділікпен емес, нақты, анық тұжырымдар жасалды. Алаш ғылымы қазақтың өз танымына сүйенді. Мағжанның «Педагогикасын» да, Жүсіпбектің «Психологиясын» да қарасаңыз, мұндағы келтірілген мысалдардың бәрі қазақ тұрмысы, салты, әдет-ғұрпы мен тегін анықтап тұрған ғибратты жәдігерлерге сүйенген.
– Әлдеқайда кейін жазылып, алғашқы әдебиетіміз, ғылымымыз деп есептелген еңбектерден Алаш қайраткерлері кітаптарының айырмашылығы неде?
– Әр ұлттың әдебиетінің өзінің бастау арнасы, қалыптасуы мен даму кезеңдері бар. Соцреализм тұсында жазылған Бейсембай Кенжебаев, Қажым Жұмалиев, Әнуар Дербісалиев, Шамшиябану Сатпаеваның зерттеулерінде қазақ әдебиетінің бастаулары анықталып еді. Жыраулық поэзия кеңес кезінде қазіргіден көбірек зерттелгені анық. Бірақ Тұрмағамбет бастаған кітаби ақындарды ресми әдебиеттен аулақ ұстадық. Олардың басты «кінәсі» –арабша-шағатайша жазғаны еді. Ғұмар Қараш бастаған ақындар шариғатты өлеңмен айтты. Қазақ халқының жаттау қабілеті зор болғандықтан уағызды өлеңмен жеткізу қажет еді. 1988 жылы қайта оралған Алаш әдебиеті мен Алаш әдебиеттануы үзілген дәстүр мен жоққа шығарылған жәдігерлерді, қазақ әдебиетінің даму кезеңіндегі ретсіздікті өз орнына қойды. Қазақтың тарихын, шежіресін қалпына келтірді. Әлиханның осыдан жүз жыл бұрын Оксфорд журналына шыққан мақалалары соның дәлелі. Қазақтың әдебиеті мен мәдениеті туралы ХІХ ғасырдың соңында жазып тастаған. Әлиханның басты ұстанымы – қазақтың әдебиетінде елдің тарихы мен ұлт-азаттық қозғалыстардың шежіресі бар деп есептегені. Қазақ әдебиеті мен мемлекеттің тарихы тікелей байланысты екенін Алаш әдебиеттануы әрқашан алтын арқау етті. «Әдебиет танытқышта» Ахмет Байтұрсынұлы бұл тұжырымды теориялық тұрғыда негіздеп, пән сөздері арқылы соқырға таяқ ұстатқандай айғақтап берді. Ғалымның өзі тауып орнықтырып кеткен тілтану мен әдебиеттанулық терминдерін, пән сөздерін Ахаңның атын атамай пайдаланып келдік.
«Тіл құралы» мен «Әдебиет танытқышында» бүкіл тілтану мен әдебиеттанудың күні бүгін біз қолданып жүрген барлық парадигмаларын қазақ тілінде қалыптастырып берген Ахмет Байтұрсынұлы екенін айта бермейміз. Тек 1977 жылы сол кездегі жас ғалым Рәбиға Сыздықова: «Біз тілтану институты болсақ, осы тілтану, ана тілі деген терминдердің өзін қалдырған Ахмет Байтұрсынов қой» деп академияның жалпы жиналысында алғаш рет ақиқатты батыл айтқан-ды.
«Әдебиет танытқыштағы» теориялық қисындар, бір ғажабы, әлем мойындап отырған Бахтиннің теориясымен бірдей. Бахтин мен Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарының сәйкестігі Ресей ғалымдарын таңғалдыруда. Мұндай сәйкестіктер ғылымда сирек кездеседі. Әдебиет деген не? Ол не үшін керек қоғамға? Әдебиеттің негізгі мақсаты қандай? Әдебиетті қалай таныту керек? Әдебиет адам жанына, қоғамға қалай әсер етеді? Тариx пен әдебиеттің арақатынасы қандай? Бұл сауалдарға жауапты қазақтың салиқалы тілімен Байтұрсынұлы Бахтиннен қырық жылдай бұрын жазып кетіпті!
Әдебиеттану да – математика сияқты нақты ғылым. Сондықтан кім, қашан дәлелдеген деген ақпарат нақты. Аxмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің бастауы, тегі, дамуына қатысты құнды мағлұматты тұңғыш рет теориялық тұрғыда анықтап берді. Қазіргі дискурс деп жүрген парадигманы ғалым баяғыда айтып кеткен: қазақ сөйлегенде сөздің әуезе, толғау, айтыс, тартыс түрлерін пайдаланатынын да дәлелдеп берген. Кеңес кезінде біз бұларды тек жанр ретінде ғана танып, сонымен шектелетінбіз! Польшада тұратын түрколог Хенрик Янковский зерттеулерімдегі Байтұрсынұлының пікірлеріне қызығушылық танытып, қазір «Әдебиет танытқышты» ағылшын тіліне деп тәржіма жасап жатыр.
– Ұлттық әдебиеттану толық қалыптасып, өзіне өзі сүйенетін деңгейге жетті ме қазір?
– Қай ғылым саласы болсын өз «пән тілінде» жазылуы қажет. Әдебиеттанудың әлемдік деңгейі бар. Кеңес әдебиеттануы да өз шерлі тарихы бар бір кезең болып қалады. Әлемдік деңгейдегі ғылым арнасы кең, адамзатқа ортақ ілім. Абайды әлемдік аренада таныту үшін сол контексте мойындалған классикалық ортамен салыстыра таныту қажет. Абай несімен, Ахаң айтқандай, бас ақын болып тұр дегенге әлемдік классикалық парадигмалар арқылы жауап беру керек. Біздің қазіргі ақын-жазушыларды таныту үшін де әлемдік ғалымдардың соңғы тұжырымдарына сүйену қажеттілігі осындайдан туады. Әлиханның мақалаларындағы тарихилық ұстаным мен Ахаңның «Әдебиет танытқышындағы» Асыл сөз теориясы, Халел Досмұхамедұлының зерттеуіндегі әдебиетке ұлтты біріктіретін отаншылдық сарын қажет екенін айқындаған базалық іргелі білім бізден кейін де қажет болары анық!
– Ал жалпы қазақ ғалымының даму мүмкіндігі қандай? Өз ғалымдарымыздың әлеуетін сарқа пайдалана алып жүрген халықпыз ба?
– Математика, физика бойынша қазіргі шетелде оқитын қазақ жастары қытайлардан кейінгі екінші орында екен. Бұрын екінші орында ресейліктер болған. Әлеует бар. Бірақ қазір мұны толық пайдаланып жатқан жоқпыз. Шетелге қазақ тілінде сөйлейтін ғылымды шығару мәселесі болашақта қалай болады? Қазір ғылымды қаржыландыру күрделенген. Және бөлінген грант коррупциялық жолмен кетіп жатқанда, қазақ әдебиеті, тарихы мен мәдениетін шетелге шығару екіталай. Бір реттік анда-сандағы саяси презентациялармен ғана шектеліп қаламыз-ау...
Ал әдебиетті, ғылымды жүрегімен түсінген жастарға ғылыммен айналысуға мүмкіндік бола ма? Қазақтың математиктерімен сөйлессең, қазақ жастары есепті басқаша шығарады екен. Басқалар еуропалық стандартпен шығарса, біздің жастар екі-үш қадам аттап төтесінен шығаратын көрінеді. Қалай шығардың десе, өздері айта алмайды. Бірақ шешуі дұрыс. Бұл бабаларымыздан қалған интуиция. Біздің ойлау жүйеміздің интеллектуалдық деңгейі өте биік. Жастарымыз өте талантты. Гуманитарлық ғылым тыста қалып тұрғанда, қазіргі мектепке арналған оқулықтар сын көтермей бара жатыр. Оқулық жазғанда базалық білім мен ғылымды аттап өту сауаттылықтың белгісі емес! Мағжан Жұмабайұлы: «Мектептің екі қаруы бар.
ұғалім мен жақсы оқулық!» деген. Оқулықтар базалық зерттеу орталықтарын аттап өтіп шығатын болғандықтан, ол білім беру қаруы болудан қалып барады. Биыл шыққан қазақ әдебиеті оқулықтарына сараптаманы Тіл білім институты берген! М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты өз орнында тұрған кезде неге тіл білімі институты сараптама беруі керек? Оқулықтың сапасы төмен болғандықтан кәсіби мамандардың пікірін қажет деп санамаған жоғарыдағылар. Тәуелсіздік кезінде Алаш ұрпағы алдындағы жауапкершілікті осылай аттап бара жатырмыз...
– Әлихан Бөкейхан қазақ ғылымының көп саласының алғашқы қадамдарын жасады және алғашқы еңбектерін жазуға ықпал етті. Арнайы тапсырма беріп, оқулықтар жаздырды мысалы. Қазіргі ғылым-білімдегі осындай қанатымен су сепкен қарлығашша шырылдаған жанашырлық үрдістің жайы қалай?
– Гуманитарлық ғылымға, оның ішінде тарих, әдебиет пен тілге үстірт қарау байқалады. Әлихан Бөкейхан Мәскеуде үйқамақта отырғанда Мағжанға «Педагогика», Жүсіпбекке «Психология» кітабын жаздырды. Жазушыларымыздың тілдік қорын қазақ ғылыми тілін қалыптастыруға бағыттады. Әлиханның ісі бүгін үлгі болу керек еді. Қазіргі үдерістің басы-қасында Мұxтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Ермұxан Бекмаxанов, Салық Зиманов, Қайым Мұxамедxанов, Рәбиға Сыздықова, Амангелді Айталы сияқты ғалымдар жоқ. Қазақтың ана тілі, әдебиеті мен тарихы мемлекеттің қауіпсіздігіне қажет деп ойлайтын ұрпақ келетіні анық. Қазір «Рухани жаңғыру» жұмысы жүріп жатыр. Бұл бағдарлама осы үш тетіксіз қалай іске асуы мүмкін?
Базалық білім қазақ тілінде әрі қарай дамымаса бізден үлкен ғалымдар шығуы екіталай. Бүкіл білім әуелі ана тілінде алынуы керек. Содан кейін ғана басқа тілдерді меңгеру қажет. Бізде жыл сайын жаңа оқулық шығару «сәнге» айналды. Шетелдер мен көрші Ресейде бірнеше жылда бір рет қана шығарылады. Ал жыл сайын сапасы төмен жаңа оқулықтар шығару мектепке қандай жақсылық әкелуі мүмкін? Тіл, әдебиет, тарих оқулықтары осы ғылым салаларының базалық зерттеу институттарымен бірігіп шықпағандықтан сапасыз. Зерттеу институтындағы соңғы базалық білім мектепке жетпей жатыр. Оқулықтың министр бекітетін бағдарламасын белгілі мектеп мұғалімдері жазады екен. Базалық ғылыммен байланыстары жоқ мұғалімдердің бұл бағдарламасын оқулық жазған авторлар ұстануға міндетті. Базалық ғылым оқулықтан тыс қалған кезде қандай ғылыми сапа болуы мүмкін?
– Ғылым жолында өкінген кезіңіз бар ма?
– М.Горький атындағы әдебиет институтының теориялық проблемалар кешені атты бөлімінде екі жыл тәжірибеде болып, үш жыл аспирантурасында оқыдым. Менің оқығаным Батыстың, орыстың философтары мен теоретиктері болды. Солардың ішінде мықтысы Бахтин деп білдім. Бахтиннің әдебиет туралы, әдебиеттің болашағы туралы ойларына жүгіндім. 1988 жылы Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышын» оқығанда, таңғалдым. Және бұрын білмегеніме қатты өкіндім. Сол кезде Байтұрсынұлын білсем, сол тұрғыда қанша еңбек жазылар еді.
М.Горький атындағы әдебиет институтының теория бөлімінің тұңғыш қазақ аспиранты болдым. Маған дейін ол жерде Мұрат Әуезов диссертациясын талқылап, қорғапты. Сол кісінің диссертациясын оқыған Сквозников, Бочаров, Куделин, Палиевскийлер: «Әуезов деген зерттеуші қазақ әдебиетінің көне бастаулары болғанын, олар араб таңбаларымен жазылғандығын айтты» деп таңырқап жүрді. Мен сол кезде Мұрат Әуезовті білмесем де, ғалымның керемет зерттеуі бар екенін Мәскеуден естідім.
– Сіз «Қазақ жазушылары көбіне-көп әйел адамның психологиясына тереңдеп бара алмайды, әйел табиғатын аша алмайды» дейсіз. Бұлай айтуыңызға не себеп?
– Қазақ әдебиетінде Ақбілек пен Қарагөз деңгейінде қазақ әйелінің басына түскен қиыншылықтарды жеңген әйел бейнесі әлі күнге жазылған жоқ. Жүсіпбек Аймауытұлының Ақбілегінің толғатқанын оқығанда денең түршігіп, автор ер адам осыны қалай жеткізгеніне қайран қаласың. Әйел-ананың дүниеге бала әкелу сәті мен толғағын Жүсіпбекше түсіндіріп берген жазушы жоқ. Әйел тақырыбын жазғандар бар. Ал әйел психологиясын ашу, жанына үңілу мүлде басқа дүние. Бұл ретте Дулат Исабековтің «Гауһартасындағы» әйел бейнесі еске түседі. Шағын болса да, әйелдің басына түскен қасіреті, табиғаттары бөлек екі адамның ішкі арпалыстары, әйелдің нәзік жанына немқұрайлы қараған ердің әрекеті бар.
– 2000 жылдары «Енді романдар оқылмайды, шағын жанрлардың заманы туды» деп едіңіз. Әдеби ортада осы тұжырымыңыз біраз талқыға түсті. Әлі де сол ойдасыз ба?
– Мен бұл пікірді айтқанда үлкен роман жазатын замандастарым ренжіді. Үлкен жанрды қуып кеткенде бүгінгі заман әдебиеттен тыс қалып жатты. Қазір әлемдік деңгейдегі сыйлықтарды алып жатқан шығармалардың көлемі қысқа. Клиптік заманда ұзақ шығармалар көп оқылмайды. Шағын дүние нақты болады. Қазір әдемі сөз қуу емес, жоғары көркемдік деңгейімен қатар танымдық мағлұматы бар шығарманы бере білу керек. Және ол уақыты шектеулі оқырманның назарына ілігетіндей шағын және тартымды болуы тиіс. Адам жанына не әсер етеді? Адамдықты сақтап қалу неге басты мәселе? Оң мен солдың күресі жаңа технологияларға бағынған заманда шұбатылған сөйлемдер жалықтырмауы керек. Осы ретте Орxан Памуктың айтқанын ескеруіміз керек: еуропалық ақынның әр метафорасы шынайы шедевр болып насиxатталған күнде, басқа мұсылман елінің бұдан да керемет теңеулері тек этнографиялық, не этникалық ерекшелік деп қана бағалануда. Дегенмен шынайы классикалық әдебиет мәңгілік контексінен түсе қоймас. Өткен жазда Парижде метрода келе жатсам, құлағын бірнеше жерден тескен еуропалық қыз Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтарын» оқып, егіліп жылап отыр. Үш ағайынның руxани айтысатын жерін оқып отыр екен. Енді бірде латынамерикалық жас қыздың «Анна Каренинаны» оқып, көз жасына ерік бергенін көрдім. Классикалық шығармалар оқылады. Бірақ бұл сирек құбылыс. Міржақып Дулатұлы айтқандай, ұлттың жаны оның әдебиетінде тұр. Жансыз ұлт болуы мүмкін бе? Қазіргі әдебиет осы тұрғыдан бойын түзеу керек дер едім.
– Уақыт тауып, әңгімелескеніңізге рахмет!
Әңгімелескен
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
