Әрине махаббаттағы қызғаныштың мәселесі қиынырақ. Бұл арада біз бір-біріне опасыздық жасау, көзге шөп салу сияқты, тағы басқа ерлі-зайыптылар арасындағы қызғаныштардың себеп-салдарларына тоқталып жатпаймыз. Тек ерте замандағы әйгілі Рим императорының: «Цезарьдың әйелінің адалдығы күмәннан тыс» деген астарлы афоризмін алға тартумен шектелеміз. Әлбетте, өмірлік жар-қосағына деген осындай шексіз, алғаусыз сенім қазіргі кезде де от басы, ошақ қасындағы қызғаныш деген қызыл иттің абалаған аптығын басып, азайтары анық.
Қызғаныш әлеумет өмірінің, қоғам толқынының барлық қатпар-қалтарыстарын қамтиды. Адам бойындағы теріс мінез, жамандық атаулыны өлтіре шенеген Абай хакімнің «Ескендір» поэмасы: «Осы жұрт Ескендірді біле ме екен, Македония шаһары оған мекен. Филип патша баласы ер көңілді, Мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен» деп басталады. Міне, осы мақтан сүйгіш, қызғаншақ Ескендір патша бола салысымен «өз жұрты аз көрініп, көршілерге көз алартып қарады оңды-солды» дейді. Иә, қызғаныш астамшылдыққа, ашкөздікке, тойымсыздық пен ынсапсыздыққа жел береді. Осы заманғы еларалық қатынастарда да қызғаныштан туған бақай есептер болмай жатыр деп кепілдік бере алмаймыз. Әсіресе Қазақ елінің жерінің кеңдігін, кенінің кенендігін күндеп көре алмаушылар, соған жаңағы Ескендір патшадай көз алартушылар осы таяу төңіректен-ақ табылатынына еш шүбәланбаңыз.
Әлімсақтан келе жатқан әмбеге белгілі бір дерт – ұлы тұлғалардың, өнер иелерінің талант-дарынын қызғану. Арыда Сократқа, беріде Моцартқа у беріп өлтірген деген әңгімелер тарих парағында хатталып қалған. Кезінде ұлы ақын Пушкин «Моцарт пен Сальери» деген шағын драмалық дастан жазып, қызғаныш қасіретінің көркем шындығын келістіре суреттеген болатын. Моцарттың аузына: «Ол данышпан ғой. Ал данышпандық пен зұлымдық – бір қауызда қабыспайтын екі түрлі нәрсе» деген сөздер салады. Сол айтқандай, нағыз кемеңгерлер қызғаныш сынды пендешілікке бой алдырмаса керек-ті.
Ежелгі қазақ даласында біреудің маңдайына біткен сұлу жарын, жүйрік атын, қыран бүркітін қызғанып қара күшке жүгіну жағдайлары аз болмағанын байқаймыз. Ғашықтардың арасына тікенек болып шыққан қара қызғаныштың қиянатшыл бейнелері – Қодар мен Бекежан. Ерейменнің жазығында, Сағынайдың асындағы аламан бәйгеде құстай ұшып бірінші болып келе жатқан Ақан серінің Құлагер тұлпарының алтын басын балталап шауып жер қаптырған да – батыраш қызғаныш еді. Бірақ қаскөйлер бәрібір діттеген арам пиғылдарына жете алған жоқ. Қайта қазақтың барлық замандардағы өрен жүйрігі Құлагер болып қалды. Халқымыз үшін хас таланттың да шынайы бейнесі – Құлагер.
Нәзік жүректі, жаны жараланғыш керемет дарын иелері қызғаныш пен күншілдік құрбаны болып жататыны белгілі. Сырттан ғайбаттау, қаңқу мен сыбыс тарату, өтірік пен өсек – күншілдердің басты қаруы. Қазақтың аяулы әншісі Күләш Байсейітова, аймаңдай ақыны Мұқағали Мақатаев және басқалары қызғаныштың қызыл итіне таланбады деп кім айтады.
Кезінде кеңестік кер саясаттың сіреу мұзды сеңін бұзып Кенесары хан туралы «Қаһар» романын жазған ұлтжанды қайсар қаламгер Ілияс Есенберлин көре алмаушылықтың құрбандығына шалынды, бәле іздегендер басынан қиқу кетірмеді. Ақсақал жазушыларымыздың өзі ұлт мүддесін пендешілікке жығып беріп, қазақ жастарының санасында үлкен сілкініс тудырған шығарманы сан-саққа жүгіртіп, алдынан он сан кедергілер орнатып бақты. Осы жағдай талқыға түскен жиында тек партизан жазушы Әди Шәріпов қана: «Біз неге осыншалықты қызғаншақ, күншілміз? Тарихи тақырыпты бағаламау көрсоқырлық қой!» деп назаланды. Әйткенмен, сол «Қаһарды», тұтастай «Көшпенділер» трилогиясын халық өзі хан көтеріп әкетті. Трилогия лениндік сыйлыққа ұсынылды. Қатаң іріктеуден кейін екі үміткер ғана қалды: грузин Думбадзе мен қазақ Есенберлин. Куәгерлердің айтуынша, Мәскеуге үлкен топ болып келген грузиндер өз жазушысының шашбауын көтеріп, мәртебелі сыйлыққа тек соның лайықтылығына тиісті орынның көзін жеткізген, сендірген. Ал біз, қазақтар не істедік? Есенберлинді жалалаған домалақ арыз, шағым хаттарды төгіп тастадық. Сөйтіп сыйлық Думбадзеге берілді. Бір-бірінің бағын қызғанған, алты бақан, алауыз қазақ айдалада қалды.
Осындай келеңсіз жайлар келешегімізге сабақ болса, қане. Абай хакім айтқандай, жаны аяулы жақсыға қосамын деп ырылдатып қызғаныштың бір-бір қызыл итін сақтағаннан сақтасын Құдай. Имандылыққа жат қызғаныш нәпсісін тыя білейік, іштарлық пен көре алмаушылықтан аулақ болайық, ағайын!..
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
«Егемен Қазақстан»
