Біз өзі қызық халықпыз, еліктегіш, біреуден көргенімізді қайталауға бейімбіз. Соңғы жылдары ел-жұртын жинап аруақтарды еске алу, құран бағыштау даңғылы әдетке айналды. Кешегі нарық қыспағы кезінде де, заман түзелуге бет бұрған бүгіндері де сол дәстүр жалғасын табуда. «Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді» демекші, осы дәстүрді «қолы қысқалар» да жалғастырып келеді. Өмірден озған әке-шешесін, ағайын-тумаларын соңғы сапарға шығарып салу қазақ арасында той-думанға бергісіз дәрежеде өтеді десек, артық айтқандық болмас. «Өлім бардың малын шашады, жоқтың артын ашады» деген мақал біраз жайдан хабар берсе керек.
Ана жылы аудан басында тұратын жолдасымыз дүние салғанда Астанада тұратын табысы мол қызы матаның түр-түрін, жеміс-жидектің неше түрін әкеліп, асты үйіп-төгіп, дастарқанды жайнатып жібергеніне куә болғанымыз бар. Сонда бір байқағанымыз, қызының жүзінен қайғының табынан гөрі жайнап тұрған дастарқанға деген іштей мақтаныш сезімі аңғарылғандай болып еді.
«Өлеңді жерде өгіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді» деген мақал бар халқымызда. Марқұмның жаназасын шығару, ас үстінде оған құран бағыштау кезінде молдекеңнің қалтасына біраз ақша түседі. Қайтыс болған кісіге құран оқытқысы келетіндер қарасы көп болса, бірнеше кісінің қайыр садақасына бір құран бағыштағанды да көріп жүрміз. Бұлар қасында отырғанға келесі құранды сен оқы деуді де білмейді. Қып-қызыл ақшаны біреуге ұстата салсын ба?! Қостанайда тұратын соғыс ардагері Досқали ағамыздың жігіт болып қалған немересі қайтқанда, орталық мешітте иман болып жүретін Нұрмұхамед деген ұйғыр жігіті астан кейін марқұмға құран бағыштады. Атасы мен әжесі, әке-шешесі, туыстары «құран оқыңыз» деп ақша ұсынғанда әлгі кісі алмады, біреудің ғана ақшасын алып дұға жасады. Бірінші рет ақшадан бас тартқан молданы көргенім. Көптеген молдалар, үлкені бар, жасы бар, ақша ұсынсаң құранды зуылдатады. Жиналған көптің алдында діни уағыз, өлікті жөнелту үрдістері туралы кеңес беруді білмейді. Бүгінде кім көп – молда көп, ішінде өздерін өздері молда деп атағандар да бар, құранды келістіріп оқитын пысықайлар сынақтан өтіп молда деген куәлік алған.
Тағы бір мәселе туралы айтпай кетуге болмайды. Соңғы кездері аруақтарды еске алып, ас беруде бәсекелестік белең алып барады. Аруақты еске алып, жақсы қасиеттерін тілге тиек етіп, еліне сіңірген еңбегін атап, марқұмның жатқан жері жайлы, топырағы торқа болсын деудің орнына, қайтқан адамды реті-ретсіз мақтап, жер-көкке сыйғызбай шектен тыс дәріптегенде кірерге тесік таба алмайсың. Ал осының бәрі неменеге керек? Ізгі тілек білдіргендердің тойдағы сияқты бірінен бірі асып түскісі келетінін де аңғару қиын емес.
Аудан басында тұратын, шаруасы шағын, балалары тиіп-қашып жұмыс істейтін кейуана шалының қайтыс болғанына 15 және 25 жыл толуына орай бір қауым жұрттың басын қосып ас беріп, құран бағыштады. Сонда дейсің-ау, бұл кісіге кім шалыңды еске алып құран бағышта деді екен. Гәп мынада болса керек. Өзі мықты кісілер күйеулерін еске алып, құран бағыштатып жатқанда, мұның үнсіз қалуы ыңғайсыз болып көрінеді. Міне, содан бұл да тыраштанып құдай жолын өткізеді. «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген қағидаға шынымен сенетін ол аруақтардың желеп-жебейтініне үміт артады. Қазақта «көрпеңе қарай көсіл» деген аталы сөз бар. Міне, осы сөзді зердеңде ұстасақ ұтылмас едік. Амал нешік, бұған ешкім мән беріп жатқан жоқ. Шынында, біз дархан халықпыз, алды-артымызды ойламай, тәуекел деп ойлаған шаруаны атқаруға белді бекем байлаймыз. Осыдан ұтып жүрміз бе, әлде таяқ маңдайымызға тиіп жүр ме? Әй, ұтып жүргеніміз шамалы-ау...
«Өлі разы болмай, тірі байымайды» нақылы діни қызметкерлердің тұжырымы болса керек деген ой келеді. Қара халықты алдап-арбаудың тәсілі ретінде олардың сана-сезімін жаулап алғанға ұқсайды. Осы қағиданы ел-жұрттың санасына сіңіре отырып, бас пайдасын табуды мақсат еткен сияқты. Бұл сөздің баршаның санасын тұмшалағаны соншалық, оны тура ақиқат ретінде қабылдайды.
Марқұмды мәңгілік мекеніне жайғастырып келген соң берілетін ас-су жайлы айта кеткен де артық болмас. Дастарқан басындағы тағамдардан көзің сүрінеді. Тәтті тағамдар, жеміс-жидектің неше түрі самсап тұр. Сусынның да түр-түрі жетіп-артылады. Осының бәрі артық дүние. Кезінде баспасөз бетінде бұл туралы орынды мақалалар жарияланған да болатын. Сол әңгіме аяқсыз қалды. Дін жолында жүргендер бұған тиісті мән бермеді. Кейбір жерде ас жеп болған соң құран бағыштап, жергілікті жұрт тарасып, сырттан келгендер ғана шай ішетін еді. Бүгінде өлік жөнелту де, оның «қырқы» мен «жылын» беру де нағыз тойға айналып кетті. Мұндай дарақылықты аруақты сыйлау деп айтуға да ауыз бармайды. Орынсыз мақтаншылықты тоқтататын кез келген сияқты.
Қанапия МЫРЗАҒОЖИН,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
