Бұл айтуға оңай болғанмен қиынның қиыны. Алты атаның өзіне де ауыр мұндай жүкті ар алдында өзін дар алдында тұрғандай сезінетін жаны таңғы шықтай таза, еменнің безіндей берік, аса қайсар, асқан қайратты Азамат қана көтере алады. Бауырлас Қырғызстанның шоң ақыны, Қырғыз Республикасы мәдениетіне еңбек сіңірген қайраткер, «Шығармашылық жетістіктері үшін» сыйлығының иегері, Қырғызстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты Мархабай Ааматов түзген «Өмір өрнегі» атты көлемімен ғана емес, көтерген жүгімен де, көркемдігімен де аса салмақты кітабын оқығанда арманы биік асыл ер, қырғыз бен қазаққа ортақ перзент Қантөре Тоқтомаматовтың жарқын бейнесі көз алдыңа келеді. Жақсының жарығы қазақ ғылымына да түскен, содан да ол Қазақстан Республикасының аймақтық Менеджмент академиясының академигі болып сайланған.
Еңбек жолын Жалал-Абад қаржы басқармасында бас инспектор болып бастаған Қантөренің алдында биліктің биік баспалдағымен өрлейтін жол бар еді, алайда ол билікке емес, білімге арнады өзінің саналы өмірін. Өзі оқыған Жалал-Абад университетінде еңбек жолын қатардағы ұстаз болып бастаған Қантөре 1979 жылы Ленинград қаласындағы В.А.Вознесенский атындағы «Экономика» институтында ғылыми еңбегін сәтті қорғап, экономика ғылымдарының кандидаты деген ғылыми атақ алды.
«Көп еңбек еткенге бақыт басын иеді» депті Леонардо да Винчи. Сол сөздің айқын бір айғағы – Қантөре көп ұзамай докторлық диссертациясын да үлкен жеңіспен қорғап шықты. «Өмір ойын да, ермек те емес, өмір ауыр еңбек» (И.С. Тургенев) екенін өз өмірімен дәлелдеген Қантөре көрген қиындық та аз емес. Сондай сындарлы сәттерде Қантөре Уинстон Черчиллдің «Пессимист видит трудности при каждой возможности, оптимист в каждой трудности видит возможности» деген сөзіне сүйенеді. Қиындық деген – қайрақ, оған қаңылтырды жанысаң кетіледі, болатты жанысаң жетіледі. Табиғатында қайсар, күрескер Қантөре қиындықта кетілмеді, жетілді. Өзі оқыған Жалал-Абад университетіне ректор болып тағайындалған алғашқы қиын жылдарда Қырғызстанда бірінші болып сырттан инвестиция тартты.
Көнеден бүгінге жеткен, әркез ескере жүрер бір есті сөз бар: «Өмір ұзақтығымен емес, мазмұнымен өлшенеді» (Сенека). Ертеден егіз ел – қырғыз бен қазаққа ортақ перзент Қантөре Тоқтомаматовтың еңбек пен күреске толы өнегелі өмірі соның айқын бір дәлелі. Оның саналы өмірін «Өмір өрнегі» атты кітабында кемел ой, кестелі тілмен келісті кестелеген Мархабай Ааматовтың еңбегі қай мадақ, қандай құрметке де әбден лайық!
Қайырымдылықтан асқан
қасиет жоқ.
Біле білсең шапағаты барларың,
Сүйген құлы боларың һақ
Алланың, –
деп жазылған Құранның 3-сүре, 14 аятында. Қантөре Тоқтомаматовтың өзге де жақсы қасиеттерімен бірге аса қайырымды болғанын да Мархабай Ааматовтың «Өмір өрнегінен» оқып білдік.
Профессор, академик Қантөре Тоқтомаматов Қырғызстан ғылымын дамытуға өлшеусіз үлес қосқан, Жалал-Абад университетін әлемдік биік деңгейге көтерген, Жоғорғу Кенешке депутат болған көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Сол еңбегі ескеріліп, қайтыс болғаннан кейін, 70 жасқа толған мерейтойына орай өзі көп жыл ректор болған Жалал-Абад университетіне Қырғызстан президентінің Жарлығымен Қантөре Тоқтомаматов есімі берілді.
«Өмір өрнегі» атты кітаптың сәтті шығуының бірнеше себебі бар. Осы аса салмақты, салиқалы еңбектің авторы Мархабай Ааматов – сан қырлы талант.
Ол көрнекті ақын ғана емес, керемет, керім көсемсөзші. Жауапкершілік жүгін жақсы сезінген ол «Құм ішінен алтын», шөмеле шөптен ине іздегендей күндіз-түні тыным таппай аса көп ізденген. Қантөре жүрген жолдармен жүріп өткен, оны білетін адамдармен әңгімелескен, архивтерді парақтаған, өз кейіпкерімен кездескен, сырласқан, сірә да естен кетпейтін сәулелі сәттерін тебірене еске алып, жазу үстелінде дауыл күнгі теңіздей толқыған, тебіренген автордың тағы бір тапқырлығы – кемел ой, кестелі тілімен өрілген еңбегін Қантөре Тоқтомаматов жайлы еңбегін оны жақсы білетін замандастарының, бірге жұмыс істеген әріптестерінің, тілегі, жүрегі бір туыстарының әсерлі естеліктерімен шебер көмкерген.
Кітаптағы сан алуан сурет-фотолар да Қантөре сынды сымбаты бөлек, сыры терең, тұғыры бөлек тұлғаның бекзат бейнесін жарқырап шыққан күндей аша түскен. Терең теңіз тартылмайды, терең білім сарқылмайды. Қантөренің өнегелі өмірі соған айқын айғақ.
Кітап авторы Мархабай Ааматов талант қой. Табиғи талант пен жанкешті еңбектің жемісі бұл кітап.
Мархабай Қантөре Тоқтомаматовтың жан дүниесін ашар кілтті дөп басып, дәл тапқан. Ол кілт – кейіпкер рухымен сырласу!
Сол сыр сандықты сіз де ашып қараңыз. Өкінбейсіз!
Сәбит ДОСАНОВ,
жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
М.Шолохов атындағы халықаралық сыйлықтың иегері
АЛМАТЫ
