Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейіндегі бұл жиынға Каспий маңындағы бес мемлекет – Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Иран және Түрікменстан елдерінің делегациялары қатысты. Кейін белгілі болғанындай, Каспий теңізі маңындағы мемлекеттер басшыларының кезекті саммиті биыл тамыз айында өтеді. Ондағы басты жаңалық – осы саммитте Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға қол қойылу мүмкіндігі болмақ.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезден бергі кезеңде өзінің құрлықтағы мемлекеттік шекарасын халықаралық құқық негізінде айқындап әрі мызғымастай етіп бекітіп алды. Енді еліміздің кең-байтақ жеріне шекаралас мемлекеттердің де, өзге елдердің де ешқайсысы көз аларта алмайды, тіпті дауласуға да құқықтары жоқ. Ал Каспий теңізін бөлу арқылы оның құқықтық мәртебесін айқындау мәселесіне келсек, мұнда Қазақстанның ұстанымы айқын. Біздің еліміз бұл мәселеде БҰҰ-ның теңіз құқығы жөніндегі 1982 жылғы конвенциясының жекелеген ережелерін басшылыққа алатынын бастапқы кезде-ақ мәлімдеген.
Жалпы, Қазақстан ұстанымы Каспий маңы мемлекеттерінің саяси және экономикалық мүдделерін тиімді қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Ол – Каспийдің аумақтық теңіз, балық аулау аймағын және ортақ су кеңістігін белгілеу. Бұл жоғарыда аталған конвенция ережелеріне толық сәйкес келеді. Сондай-ақ аумақтық теңіздің сыртқы шекарасы жағалаудағы мемлекеттің барлық егеменді құқықтарға толығымен ие болатын мемлекеттік шекарасы болуы қажет. Бұған қоса, еліміз балық аулау аймағын, оның ені мен режімін Каспий маңы мемлекеттерімен келісе отырып, жеке санатқа бөліп қарастыруды ұсынады. Бұл балық аулау мен биоресурстарды пайдалануды тиісті аймақтарда және ашық теңізде кәсіпті лицензиялау мен балық аулаудың келісілген квоталары негізінде жүзеге асыру қажеттігін көздейді.
Каспийдің құқықтық мәртебесін айқындауда Қазақстан тарапы арнайы жұмыс тобының аясында теңіз маңындағы елдермен екіжақты және үшжақты келіссөздерді тұрақты жүргізіп келді. Соның нәтижесінде еліміз Каспий маңы мемлекеттерінің барлығымен жекелеген мәселелер бойынша тиісті құжаттарға қол қойды. Ол құжаттар теңіздің биологиялық әртүрлілігін сақтау, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, болуы ықтимал тосын оқиғалардың алдын алу және басқа да өзекті мәселелерге бағытталған...
Ондаған жылдардан бері Каспий бассейніндегі мол энергетикалық қор мен өте сирек кездесетін биоресурстар әлемдегі ірі мемлекеттердің қызығушылығын тудырып келеді. Өйткені мұнай мен газ бүгінде отын-энергетика көзі ретінде халықаралық қатынастарда ерекше маңызға ие әрі әлемдік экономикада алатын орны жоғары. Оның үстіне Каспий теңізінің мүмкіндігі Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің нарығын мұнай және газбен жабдықтаудағы стратегиялық мәні ерекше екені әлдеқашан дәлелденген. Сондықтан мұнай мен газдың өзі саясатқа айналып бара жатқан қазіргі заманда теңіздің құқықтық мәртебесін осы бастан нақтылап алған жақсы. Бұдан оған қатысушы мүдделі елдердің ешқайсысы ұтылмайды. Сондай-ақ бүгінде әлемдегі геосаяси жағдай да оңып тұрған жоқ.
Теңіздің құқықтық мәртебесінің айқындалуы елдердің аумақтық тұтастығы мен шекаралардың мызғымастығы аясында қауіпсіздіктің қосымша кепіліне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Себебі Каспий теңізінің табанын бөлуде оған қатысушы бес мемлекеттің әрқайсысының өз үлесі бар: Қазақстан – 23 пайыз, Ресей – 19 пайыз, Әзербайжан – 18 пайыз, Түрікменстан – 21 пайыз, Иран 13 пайыз үлеске ие. Ал кез келген ортақ мәселеге қатысты халықаралық құқық ең алдымен мемлекеттер арасындағы қатынастарды нығайтуға негіз болады. Сол себептен халықаралық қатынастар саласында қызығушылықты арттырып отырған Каспийдің құқықтық мәртебесін нақтылау бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің бірі саналады.
Каспий – ерекше маңызды стратегиялық аймаққа жатады. Географиялық жағынан орналасуы оны Еуразия құрлықтарында ғана емес, дүние жүзіндегі ықпалы күшті теңіздердің қатарына қосты. Себебі теңіз табанында мұнай мен газдың аса мол қоры қатталып жатыр. Енді сол байлықты игеріп, игілікке жаратудың уақыты келді. Қарт Каспийде мұнай-газ конденсатынан бөлек өсімдіктер мен жан-жануарлар дүниесі де жетіп-артылады. Әсіресе теңіз бағалы балық тұқымдасы бекіремен ерекшеленеді. Деректерге қарағанда, дүние жүзіндегі жыл сайын ауланатын бекіренің 80 пайызынан астамы осы Каспий теңізінің үлесіне тиеді екен.
Бүгінгі күнге дейін Каспий маңы мемлекеттері басшыларының төрт саммиті өтті. Жоғары деңгейде өткен сол кездесулердің әрбірі қаралған, талқыланған мәселелерімен және қол қойылған жекелеген құжаттарымен ерекшеленеді. Келесі бесінші саммит айтулы халықаралық жиындар мен ірі іс-шаралар жиі ұйымдастырылатын орынға айналған Астана қаласында өтпек. Бұл саммиттің маңызы бұрынғыларға қарағанда, ерекше жоғары болады деген болжам бар. Өйткені онда Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға қол қойылуы ықтимал.
Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
