Осы жұрт Абдолланы біле ме екен? (Абдолла Асылбеков туралы естелік)

Ақтардың тұтқынына түсіп, «жауыздардың дозағын, көрдік қорлық азабын» деп Сәкен жазғандай, Анненков вагонындағы қиямет-қайымды екеуі бірге бастан кешкен. 1919 жылдың басында Омбыға, сосын Қиыр Шығысқа жер аударылған. Лагерьден қашып шығып, Азамат соғысына қатысады. 1920 жылы Қиыр Шығыс армиясында полк комиссары қызметін атқарған. 1921-1922 жылдары «Қызыл Қазақстан» (қазір – «Ақиқат») журналының тұңғыш редакторы болған.

Халық ағарту комиссариатының басқарма бастығы, РКП(б) Қырғыз (Қазақ) обкомының екінші хатшысы, басқа жауап­ты қыз­меттерде істейді. Қарағанды облыстық кеңестері атқару комитетінің төрағасы, Қазақ КСР Жеңіл өнеркәсіп хал­комы­ның орынбасары, Әлеуметтік қамсыздандыру халкомы. БОАК, ҚазОАК және оның Президиум мүшесі, РК(б)П Қыробком, БК(б)П Қазөлкеком, ҚК(б)П ОК мүшесі. Репрессияға ұшырап, 1937 жылдың қарашасында ату жазасына кесілген. Ақталған (1957).

І

Ерекше пікір. Әуелі «Қызыл Қазақ­стан» деп аталған бүгінгі «Ақиқат» журналы 1996 жылы 75 жылдық мерейтойын өткізеді. Алайда оның мерекелік санын әзірлеу үстінде қажетті материал­дарды, таралымына байланыс­ты деректерді жинақтау кезінде «Қызыл Қазақ­стан» жур­налының 1922-1924 жылдар аралы­ғын­дағы сандары архивтерде болмай шыққан. Сөйтсек, архив қызметкері Зияда Ижановтың мәлімдеуінше, Кироб­ком (Қазатком) төралқасының (№46, 28.11.1922 ж.) қаулысымен қаржы тап­шы­­лы­ғына байланысты қазақ тілінде шыға­тын «Қызыл Қазақстан» журналын шығару уақытша тоқтатылған көрінеді («Ақиқат», № 3, 1997 ж.).

Бұл төтенше оқиғаға Абдолла жайба­ра­қат қарай алмайды. Қолма-қол ерекше пікірін білдіреді: «Қызыл Қазақстан» бүкіл Қазақстан бойынша қазақ тілінде шығып тұрған партиялық жалғыз журнал. Тіпті аз уақытқа болса да қаржы жоқ­тықтан оны жабу бұл соған деген кез келген партиялық сипаттағы жұмыстан бас тарту деген сөз», дейді Абдолла. Мұның саяси мән-маңызын сараптайды.

– Қазақ даласындағы саяси жұмыс бір жағынан тек қана баспасөз, ал екінші жағынан ауызша үгіт және практикалық жұмыспен жүргізілуі мүмкін. Бұлардың екіншісін қазақ қызметкерлерінің бол­мауынан, біріншісін қаржы жоқтығынан тиісті мөлшерде дамыта алмай отырғанда практикалық жұмыс жөнінде ойлаудың қажеті де жоқ. Мұндай жағдайға алда төзуге болмайды. Осылардың негізінде мен біріншіден, обком төралқасының қау­лысына қарсылық білдіремін және жур­налдың шығуын тоқтатпай, оны басқа басылымдармен өзге жұмыстар есебі­нен шығаруды ұсынамын. Шаруа­шы­лық комиссариаттарына жалпы қазақ тілінде шығатын басылымдарды, оның ішінде мерзімді басылымдарды, қолдауды ұсынамын.

Саяси партиялық сипаттағы әдебиет­терді басып шығару мәселесінде «қаржы жоқ» деген сылтаулармен қол сіл­теу­ге мүлде тиым салуды жолға қою керек. Егер де мұны істей алмасақ, онда қазақ арасындағы барлық жұмыстарды өзі­міз­ді-өзіміз алдаумен айналыспай, дәр­мен­сіздігіміз бен әлсіздігімізге қол қоюы­мыз керек (Ақиқат» журналы, №3, 1997 ж.).

Абдолла Асылбеков жан-жағына жал­тақтамай, алды-артына қарамай обком шешіміне, міне, осылай жария түрде қарсылық білдірді. Жүрекжарды сөзін бүкпеді, ашық айтты. Қазіргі ұрпақ мұны білуі керек, одан тағылым алуымыз қажет-ақ.

ІІ

1937 жыл. Мәскеу. Ақпан-наурыздағы БК(б)П Орталық Комитетінің пленумы «Зиянкестік, диверсиялық және жапон-неміс-троцкийшіл шпиондарының сабақтары туралы» деген ақпарды, «Партия жұмысындағы кемшіліктер және троцкийшілермен басқа да екіжүз­діліктерді жою шаралары туралы» деген Сталиннің баяндамасын тыңдап талқылады. Елдегі саяси репрессияның нағыз қызған шағында өткен бұл жиын партияның демократиялық негізін дамытуына орай партия ұйымдарында сын және өзара сынды күшейтуге шақыр­ды, ал мұ­ның өзі адамдардың бірін-бірі аң­дып, оларды өсек тасуға дейін мәжүбүрледі.

Сол жылдың күзінде Қазақстан К(б)П ОК-нің пленумында ақпан-наурыз пленумының директиваларына орай зиянкестер, шпиондар, диверсанттарды әшкерелеудегі қол жеткен жетістіктер сөз болды. Сонымен бірге қазақ халқының ұлттық тәуелсіздігі идеясының біржола құртылуына әрекет жасалды. Зиялы азаматтарға әртүрлі жала жабылып, олар бірінен соң бірі ұсталып, абақтыға жабыла бастады.

Мамыр. Әзірше қамауға алынғаны жалғыз адам – Мансұр Ғатаулин. ҚК(б)П Ақмола аудандық партия комитетінің екінші хатшысы.

 Маусымның бірінші аптасы. Мәскеуде БОАК Президиумының жауап­ты қызметкері Нығымет Нұрмақов пен Тұрар Рысқұлов (РСФСР Совнаркомы төрағасының орынбасары) тұтқындалды.

5-12 маусым. ҚК(б)П-ның І сьезінде Ғатаулинмен аралас-құралас болған деп Қарағанды облыстық атқару комитетінің төрағасы Абдолла Асылбеков пен Қараған­ды обкомының екінші хатшысы Нұрғали Нұрсейітовтің есімі аталды.

9 маусым. ҚК(б)П-нің І сьезінде Қазсовнар­ком төрағасы Ө.Исаев сөйлеп, Асыл­б­ековтің Қарқаралыда тұрғанда алаш­ордашыл, ұлтшыл Сұлтанбеков­термен табақтас болғанын сынап, қазақ­шы­лықты қойып, партияның жолындағы саяси адам болуы керек еді деді.

Маусымның соңы. А.Асылбеков партия қатарынан шығарылды.

Шілде. ҚазОАК-нің төрағасы Ұ.Құлымбетов тұтқындалды.

13 шілде. Қазақстан Жазушылар одағы бастауыш партия ұйымының ашық жи­на­лысының қаулысында басқарма бас­шылары Мұқанов, Сейфуллин, Жансүгіров, Тоғжанов және басқалары БК(б)П ОК-нің, Сталиннің, ақпан-наурыз пленумының нұсқауларынан тиісті қорытынды шығарған жоқ, өздері­нің кемшіліктерін жоюда сын және өзара сынды кең көлемде өрістете алмады, күні бүгінге дейін халық жаулары Уәлиханов, Айсарин, Жұмабаев­, Асылбековпен қатынас жасауын үзбей отыр, деп атап көрсетті.

29 шілде. Тұтқынға түскен Ғ.Тоғ­жанов (ҚазКСР халкомының бас­қар­ма бастығы), І.Молдажанов (Наркомфин), А.Лекеров (Марксизм-ленинизм институты), А.Розыбакиев (ҚазК(б)П ОК-нің жауапты қызметкері) партия қатарынан шығарылды («Казахстанская правда, 4.12.1999 г.).

30 шілде. ҚК(б)П ОК-нің хатшысы Мирзоян анықталып және түрмеге қамалған «Ұлтшыл-фашист ұйымының» қайраткерлері туралы Сталинге хабарлайды. Соңғы екі айдың ішінде, – деп жазады ол, – НКВД органдары тамырын тереңге жайған оңшылдар және троцкийшілермен байланысы бар ұлтшыл-фашист ұйымды әшкереледі. Ұлы көсемге жіберілген бұл тізімнің ішінде (14 адам) Асылбеков, Нұрсейітов, Кенжин, Тоғжанов т. б. бар.

Қыркүйек. Абақтыда отыр­ған Ж.Сәдуақасов партия қатарынан шы­ғарылды.

10 қыркүйек. ҚК(б)П ОК-нің бюросымен ауызша келісіп, «Ауыл шаруашылығы саласында зиянкестікпен айналысқан контрреволюциялық топ мүшелеріне ашық сот процесін ұйымдастыру туралы» құпия шешім шықты. Осыған орай бұрынғы Қарағанды округінде Асылбеков, Нұрсейітов, Ғатаулин басқарған контрреволюциялық топқа қатысушыларға ашық сот процесі өткізілуі тиіс. ҚК(б)П Қарағанды обкомына сот және мемлекеттік айыптау құрамын ұқыптылықпен сұрыптап, 15-17 қыркүйекке дейін дайындық жұмыс­тарын аяқтау тапсырылды (Поли­тические репрессии в Казахстане. 1937-1938 гг. Алматы, Қазақстан, 1998 гг.).

ІІІ

Партия тапсырмасы ыждаһатты­лық­пен орындалды. Тергеу ұйымдары халық жауларын іздеп, қылмыстарын анықтауға білек сыбана кірісті.

«НКВД органдары Қарағанды облысында троцкийшілермен және оңшылдармен байланысты жұмыс істеген контрреволюцияшыл ұлтшыл-фашист ұйымды анықтап жойды. Бұл контрреволюциялық ұжымды бүгін­де әшкереленіп отырған халық жауы Н.Нұрмақов, С.Сейфуллин, Жанайдар Сәдуақасов және Ұ.Құлымбетовтердің тікелей нұсқауы бойынша облыстық атқару комитетінің бұрынғы төрағасы Абдолла Асылбеков, ҚК(б)П обкомы­ның екінші хатшысы Нұрғали Нұр­сейітов және Қарқаралы окружкомы ҚК(б)П-нің бұрынғы екінші хатшысы Мансұр Ғатаулин құрған». (Айыптау қорытындысынан. 4 қараша 1937 ж.).

Күдікті қара тізімді бастаған Асыл­беков­ке келетін болсақ, тергеу органдары екі мақсатты көздеді: біріншіден, оны НКВД органдары қамауға алып Алматыда ішкі түрмеде отырған Сәкен Сейфуллинмен байланысты халық жауы есебінде көзін құрту болатын. Екінші­ден, Сәкен Сейфуллинге сол кезде сот соңғы шешімін шығара қоймаған еді, ал Асылбековтың ашық сот процесінде Сәкенді саяси қылмыскер деп мәлімдеуі оны біржола тұқыртып, жазалау үшін өте салмақты дәлел болып есептеліп, қарағандылық контрреволюциялық ұйым жетекшілерінің бірі екенін айғақтау үшін аса қажет болатын. Тер­геу­шілер болса осы деңгейден көрі­ніп, ашық сот процесін НКВД жоспарына сай өткізіп, партия алға қойған мақсат­тар­ды тап тұйнақтай етіп орындады. Осыған орай ашық сот мәжілісіндегі Абдол­ла Асылбековтің 1937 жылдың 17 қараша­сындағы жауабын тыңдап көріңіз.

«Жаңадан Қарқаралы округі ұйымдас­тырылғанда контрреволюцияшыл ұлтшыл-фашистік ұйым өзінің жауыздық әрекеттерін күшейтіп жіберді. Округтің басына халық жауы Құлымбетовтің адамдары Асылбеков пен Нұрсейітов қойылды. Барып тұрған бандиттер, ұлтшыл-фашистік центрдің мүшелері Сейфуллин, Сәдуақасов, Құлымбетов, Асылбеков пен Нұрсейітовтің округтік аппаратқа өз адамдарын іріктеп алуына көмектескен. Олардың іріктеп алған адамдары қадірі кеткен, жат адамдар, партиядан қуылғандар және басқа контрреволюцияшыл сілімтіктер болды... Округке бізді Сейфуллин шақырып алып, контрреволюцияшыл жұмыс істеуі­мізге негіз боларлық нұсқаулар берді. Зәбір көрген адамдарды көбірек тартуға, аудан басшылығына контрреволюцияшыл ұлтшыл-фашист ұйымы­ның мүшелерін қоюға, оларға жергі­лікті орындарда бедел туғызуға көмектесуге нұсқау берді». – Мұны айтқан кім дейсіз ғой? Нанарсыз ба, жоқ па – Абдолла Асылбеков («Ақиқат» журналы, №4, 1997, 25-26-б.). Тағы бір жерде мемлекеттік айыптаушыға ол «контрреволюцияшыл нұсқауларды Сейфуллиннен алдым» дегені бар.

Сот үкімінен: «Абдолла Асылбеков, Нұрғали Нұрсейітов, Мансұр Ғатаулин, Әзіз Ізбасаров, Мәжит Ордабаев, Файзрахман Шамсуйденов жоғарыда аталған қылмысты ұйымдастырушы және қолма-қол орындаушы болған­дықтан қылмыс жазасының ең ауырына бұйырылып атылсын. Үкім тұжырымды, шағым етуге болмайды».

1937 жылы 16-22 қарашада «Қараған­ды ісіне» қатысты ашық сот мәжілісін жүргізген Қазақ КСР Жоғарғы сотының төрағасы Әбдірахман Құскелдиевтің (Құжатта Қоскелдиев делінген, дұрысы Құскелдиев – А.К.) өзі де қуғын-сүргіннің құрбаны болған. 1938 жылы қамауға алынып, «халық жауы» есебін­де екі рет сотталып, Красноярскіге айдауға жіберілген. ҚР Жоғарғы соты аппаратының жауапты қызметкері Қанапия Омархановтың мәлімдеуінше, ол 1951 жылы 15 маусымда белгісіз жағдайда қаза тапқан.

*  *  *

Мәскеу үлгісімен Қарағандыда өткен тұңғыш ашық сот процесінің зар­дабы өте ауыр болды. Өкімет ресми түрде қазақтың бір топ басшы қыз­мет­кер­леріне күнделікті әлеуметтік және саяси-шаруашылық науқанында кезде­сетін кейбір кемшіліктерді айтып, «сендер «қаскүнемдік», «зиянкес­тік», «сатқындық» жасадыңдар, тіпті «шпион­дық» іс-әрекетке дейін бардың­дар» деп жала жапты. Бұдан соң қазақтың «халық жауы» деп танылған көрнекті мемлекет, қоғам қайраткерлері жаппай қуғын-сүргінге ілігіп, оққа ұшып жатты. Соның бірі Сәкен Сейфуллиннің жан жолдасы Абдолла Асылбеков еді.

Амантай КӘКЕН,

журналист, ҰҚК-нің құрметті ардагері