Қазақстан • 31 Мамыр, 2018

Қамбар ата түлігіне қолдау керек

750 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Кең-байтақ қазақ даласында қазір 2 млн 395 мың бас жылқы жосып жүр. Бұл Статистика комитетінің 2018 жылдың басында берген мәліметі. Соңғы бір жылдың өзінде Қамбар ата түлігі 135,8 мың басқа көбейді дейді сарапшылар.

Қамбар ата түлігіне қолдау керек

Бірақ бұл көңіл жұбататын көр­сеткіш емес. Елімізде жыл­қы шаруашылығы бойынша түйіні шешілмеген мәселе же­тер­лік. Жақында Орал қала­сын­­да өткен «Ет және сүт өні­­мі бағытындағы жергілікті жыл­қы тұқымдарының қа­зір­гі жағ­дайы және оның бола­шақ­та­ғы даму перспективасы» ат­­ты ғылыми конференцияд­а осы саланың сан түрлі мәсе­ле­лері сөз болды.

Ең алдымен бұл конферен­ция ауыл шаруашылығы ғы­лымдарының кандидаты, белгілі зоотехник-селекционер Серікбай Рзабаевтың 80 жасқа толуына орай өт­кі­­зілгенін айта кетейік. Се­рік­­бай Сағитжанұлы – 207 ғы­лыми еңбектің авторы. Оған қоса 11 патенттің, селек­ция­лық жетістік бойынша 15 ав­тор­лық куәліктің иегері. Елі­міз­де жаңадан шығарылған «Кө­шім» және «Мұғалжар» тұ­қым­ды жылқылардың бас­тау­шы авторы, «Жем» ішкі тұ­қым­аралық түрінің бас авторы. Ғалымның «Мұғалжар жыл­қы тұқымы» атты моног­ра­фиясы өте құнды ең­бек екен­­дігін мамандар бір­ауыз­дан мойындайды. Бүгінде елі­­міздің Ет және сүт өнімі ба­­ғытындағы жергілікті жыл­қы тұқымдарының рес­пуб­ли­­ка­лық палатасы кеңе­сі­нің төр­ағасы қызметін атқарып жүр­ген ағамыздың берері әлі де көп.

– Қазақстанның жылқы өнім­дерін экспортқа шыға­ру­ға әлеуеті жетеді. Бірақ бұл салада мәселе де аз емес. Мем­лекет өнімді жылқы ша­руа­шылығын дамытуды назарына алып, қолдау жа­сап жатқан жоқ. Бүгінгі жи­ында ғалымдар мен бизнес өкілдері кездескеніне қуа­ныштымын, екі тарап бірі­гуі қажет деп санаймын. Са­ла­да мәселе көп, білім де, ма­мандар да жетпейді, технологияны да соңғы үлгіде дей алмаймыз. Әлем ІТ тех­нологияға өткенде біз әлі өн­діріс пен селекцияның ескі тәсіл­дерін қолданып келеміз. Мем­лекеттің мүмкіндігін тал­қылай бермей, нақты не істей алатынымызды анықтап барып биліктен көмек сұрау керек. Ол тек қаржылай емес, нор­мативтік заңдар, стандарттар, өнімге қойылатын талап, өңд­еу мен оған алынған шара­лар жағынан болса. Барлық тех­нология гендік деңгейге ауысқанда бізге де соған ілесу қажет. Технология мен ма­мандарсыз ештеңе тынды­ра ал­маймыз. Елімізде жыл­қы ша­руашылығын зерттейтін маман­дарды әзірлеу жүйе­сі де жоқ. Сондықтан адами ресурсты дамыту қа­жет. Қазіргі білім беру жүйе­сі өндіріске қарай бет бұ­­ру­да. Нарықтың жыл сайын өзгеретіні сияқты, жыл са-
й­ын қажет мамандарды да-
й­ын­дауға мүмкіндік бар. Біз­дің агротехникалық универ­си­тет сала мамандарымен, ша­­руалармен ынтымақтаса жұ­­мыс жасауға әзір, – дей­ді Жәңгір хан атындағы Ба­тыс Қазақстан аграрлық-тех­ни­калық университетінің рек­то­ры, профессор Асқар Нә­ме­тов.

«Ауылшаруашылық ке­ше­нін дамыту – еліміздің эко­номикалық саясатының ба­­сым бағыты. Президент Н.На­зарбаев «Төртінші өнер­кәсіптік революция жағ­дайындағы дамудың жа­ңа мүм­кіндіктері» атты Жол­дау­ында мемлекет бизнес­пен бірге халықаралық на­рықта стратегиялық тетік­тер­ді тауып, отандық өнімді ілге­рі­летуі керектігін атап өт­ті. Қазақстандық ауыл­ша­руа­шылық өнімдерінің ең бас­­ты ерекшелігі – сапасы мен экологиялық тазалығы. Бү­­кіл әлемге «Қазақстанда жа­­салған» табиғи азық-тү­лік брендін танытуымыз керек. Жылқы еті мен сүті­нен жа-
с­алған дәстүрлі қазақ­стан­дық өнімдер әлемдік нарықта ұлт­тық брендтің бірі бола ала­ды» дейді профессор Қ.Бо­зымов.

Расында жылқы етінің диеталық құндылығы мен сапасы басқа етке қарағанда жоғары, өзіндік құны төмен, сондай-ақ шетелдің сұранысы да артып тұр. Қазақ жылқысы жыл бойы далада еркін жайы-
лады, жылқы өсіру үшін айтарлықтай еңбек ресурсы, құнарлы жем қажет емес.

Қазақстанда 2,4 млн жыл­қы бар дедік. Батыс Қазақстан об­лысындағы қылқұйрық саны 170 мыңдай екен. Оның 6 пайызы ғана асыл тұқымды. Кө­шім және қа­зақ­тың жабы­сын өсіретін 20 шаруа қожалығы бар. Жыл өткен сайын жылқының саны көбейіп келеді.

– Алайда жылқы шаруа­шы­лығын дамытуға қатысты ке­шенді жұмысты тез қолға ал­масақ, 5-7 жылдан кейін рес­публикада оның саны аза-
йып, өнімділігі төмендеуі әбден мүм­кін! – дейді профессор Қ.Бозымов.

Ең бастысы, бүгінде мемлекет жылқы шаруашылығын да­мытуға, асыл тұқымды ана­лық басты өсіруге субсидия бермейді. Селекциялық-асыл­дандыру жұмыстарын жүр­гізу үшін де жеткілікті кө­мек жоқ. Бұл асыл тұқымды жыл­қы өсірумен айналысатын кә­сіп­орындарда селекциялық-асыл­дандыру жұмысын баяулатты.

Судсидия мөлшері аз бол­ған­дықтан, кәсіпорындар шы­ғу тегі мен сапасы бел­гісіз айғырларды қол­да­­нуға неме­се әртүрлі тұқым­дағы ай­ғыр­лар­ды сатып алуға мәж­бүр. Кей­бір шаруа­шы­лықтар жыл­қы­ның зауыттық түрлерін ба­қы­лаусыз әкелумен айналысады және оларды жергілікті биемен будандастырады. Мұның бәрі жылқы ішінде ауру таралуына, төл басы төмендеуіне, төлдердің індетіне, әлсіз де өнімділігі төмен құлын туылуына әсер етеді. Бара-бара өндірілетін ет көлемі азайып, сәйкесінше жылқыны бағу құны артады. Мал басын ұстау бағасы артса, айғырлардың зауыттық тұқымдарын пайдалану (желісті жылқы, ауыр жүк таситын және т.б.) қоспа тұ­қымдардың екінші және үшінші ұрпағының тебінде ба­ғылу қабілетін жоғалтады. Ал бордақы жылқыдан сапалы қазы мен қарта алу үшін ке­мінде 4-5 ай құнарлы жеммен азықтануы тиіс.

Бүгінде жайылымдық те­бін­ді жылқы шаруа­шы­лы­ғына қаражат бөлінбейді. Ос­ыған орай қазіргі таңда зоовет­мамандары мен тә­жі­р­ибелі жылқышылар же­тіс­­пеушілігі байқалады. Се­лек­­­циялық-асылдандыру жұ­­мысын жүргізу үшін де қа­ра­жат бөлінбеген соң жы­л­­қы өсірумен айналыса­тын ша­руашылықтар се­лек­­ция­лық-асылдандыру жұ­мыс­тарының келешек жоспарын құрып, ғылыми жағынан қолдағаны үшін ғалымдарға ақша төлей алмай отыр. Нә­ти­жесінде асыл тұқымды жыл­­қы өсірумен айналысатын кей­­бір кәсіпорындар ғылыми қол­­даусыз қалып келеді. Ал ғы­лымнан ажыраған асыл тұ­қымды шаруашылық – тамырынан үзілген өсімдік сияқты, көп кешікпей қурай­ты­ны анық.

Әрине ауызды қу шөппен сүр­те беруге де болмайды. Қа­зақстанда көп жылғы се­лек­­ц­иялық жұмыстың жағым­ды үлгілері, қол жеткен нә­ти­желер де баршылық. Оның ең бастысы – жеке жыл­қы шаруашылықтарының арқа­сын­да сақталған тұқым­дық жа­­нуарлар. Мұн­дай ша­руа­­шы­­лықтар еліміздің Ақ­төбе, Ба­тыс Қазақстан, Ал­маты, Пав­ло­дар және Қара­ғанды облыс­та­рында сақ­талған. Тіпті асыл тұ­қымды жыл­қы өсі­румен айналыса­тын ауыл­ша­руашылық кәсіп­орын­дары мен селекционер ға­лым­дар бірлесіп, ет және сүт өні­мі бағытындағы жергілікті жыл­қы тұқымдарын субсидия­лау түріндегі мем­ле­кеттің қолдауынсыз-ақ селек­ция­лық жұмыста белгілі же­тіс­тіктерге жетті.

Мысалы, «Қазақ мал ша­руа­шылығы және мал азы­ғы өндірісі ҒЗИ» ЖШС ға­лымдары селекциялық-асыл­дан­дыру жұмысын жүргізу барысында 2013 жылы Павлодар облысында жабы типіндегі жылқының өкілі саналатын Памир, Браслет, Задор жаңа зауыттық желілері салынды. Сондай-ақ 2015 жылы осы Павлодар облысында Әсем, Зонтик, Зов, жабы типті қа­зақы жылқының Бестау зауыт­тық тұрпаты құрылды.

Ал «Ақтөбе ауыл­ша­руа­шы­лық тәжірибе стансасы» жылқы шаруашылығы бөл­імі облыстағы «Әсем-Наз» ӨК-де қазақтың жабы жыл­қысының зауыт­тық түрін құ­­ру бойын­ша жұмыс жүр­гі­зі­ліп, 2017 жылы патентке өті­нім берді. Осылайша Ақ­тө­бе таралымындағы қа­зақ­тың жабы жылқысы рес­пуб­ли­кадағы қазақ жыл­қы­ла­ры­ның ішіндегі бағалы генофонд болып табылады.

2017 жылы жылқының мұғалжар тұқымдық айғыр­ла­рының Палуанторы, Бау және Бекзат зауыттық желілеріне, сон­дай-ақ өнімділігі жоғары «Мұғалжар-Ақтөбе» ішкі тү­рі­не патент алу үшін өтінім бе­рілді.

Тұқымдық төлдің негізгі репродукторлары – «Көктас» АҚ, Ақтөбе қаласы «Мұғалжар жылқысы» ЖШС, Ақтөбе облысы Алға ауданының «Жан­сая» шаруа қожалығы және Те­мір ауданының «Жан-Қа­нат-С» шаруа қожалығы.

Осы шаруашылықтарда «Ақтөбе ауылшаруашылық тәжірибе стансасы» жылқы ша­руашылығы бөлімінің се­лек­ционер ғалымдары ал­да­ғы 10 жылға құрылған се­лек­­ция­лық-асылдандыру жұ­м­ыс­та­ры­ның келешек жоспарына сәйкес тұқымдарды же­тілдіріп келеді. Бұл шаруа­шы­­лықтар рес­пуб­ликаның өзге аймақтарына жыл са-
йын «Мұғалжар» тұқымының ірік­теп алынған 150-170 бас тұқ­ымдық төлін сатады. Та­бын­ды жылқы шаруа­шы­лы­­ғы­мен айналысатын ша­руа­шылықтарда сатып алын­ған «Мұғалжар» тұқым­ды ай­ғыр­­лардан бір жылда 700 кг қосымша ет өнімін алады.

Жылқы шаруашылығының сан-салалы мәселелерін тал­қы­лаған конференция соңы­нда ғалымдар Қазақ­стан­да ет жә­не сүт өнімі бағы­тын­дағы жер­гілікті жыл­қы тұ­қ­ым­да­ры­ның генофонд­ын же­тіл­­ді­ру бойынша бірқатар нақ­ты шараларды қолға алу қажет деген шешім қабылдады.

Елбасы биылғы Жол­дау­ын­да аграрлық ғылым­ның мән-маңызын атап өтті. Әсі­ресе бұл істе аграрлық уни­вер­­ситеттердің рөлі жоғары екен­дігін баса көрсетті. Уни­вер­ситеттер мен ғылым, жер­гі­лікті атқарушы билік пен ша­руашылық нысандары өзара байланысын ке­ңей­­ту қажет. Бұл орайда жа­ңа тех­нология мен ғылым же­тіс­тіктерін пайдаға асырып жатқан шаруа қожалықтары биік жетістіктерге жетуде. Орал қаласында өткен халық­ар­а­­­лық конференциядан түйген түйінді ой осындай.

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»

Орал