Қазақстан • 12 Маусым, 2018

Жарапазанның қызметі мен мәні қандай?

10097 рет
көрсетілді
13 мин
оқу үшін

Жарапазан – маусымдық-күнтізбелік ғұрып фольклорына жататын түркі халықтарына көп таралған байырғы жанр. 

Жарапазанның қызметі мен мәні қандай?

Ахмет Байтұрсынұлы: «Жарапазан рамазан деген сөзден шыққан, ораза уақытында балалар, бозбалалар түн­де үйдің тұсында тұрып жарапазан өлеңін айтады. Ораза ұстаған адамдар сауап болады деп, жарапазан айт­қандарға құрт, май, ірімшік, бір шаршы шүберек, басқа сол сияқты нәрселер береді. Жарапазанды кәсіп етіп, ораза уақытында ел аралап, күндіз жүріп айтатын үлкен адамдар болады. Жарапазан айтатын екеу болып жүріп айтады. Бірі жарапазан айтқанда, екіншісі қостаушы болады», деп жазады.

 Жарапазан айтудың кең ауқымда алғанда жүйе-жүлгесі мынадай: әдетте рамазан айында ауыл аралап өлең айтушы (жарапазаншы) үй иелерінен сыйлық дәметеді, тіленеді, талап етеді, алдымен олардың үйін (әрбір жабдығын, жиһазын санамалап) мақтайды, қарымына тарту-таралғы алады, содан кейін бата береді, сонымен бірге күнәһар жандарды о дүниеде тозақта небір қиыншылық, ауыр жаза күтіп тұрғанын ескертіп, сауапты мол жасау парыз деп діни уағыз-насихат айтады. Демек, жарапазан айтудың құрылым-түзімі былай деуге негіз бар: үйді мақтау, діни насихат айту, сыйлық алу, бата беру. 

Жарапазан айтушының баспананы мадақтауы былай:

Үйің-үйің үй екен,

Үйдің көркі ши екен,

Саба көркі – бие екен,

Сандық көркі – түйе екен.

Әшекейлеп сырлаған,

Ақ сарайдай үйі бар.

Ақ бөкендей қойы бар,

Қара сақал кермиық,

Қандай байдың үйі екен?

Айтамын жарапазан үйіңізге,

Ұстаған үй айнала шиіңізге.

Қой берсең, қозы берсең, көпсінбей­мін,

Келіпсіз биылғы жыл күйіңізге.

Жарамазан «Жа-Рамазан», яғни арабша «рамазан келді» деген сөзден шығуы ықтимал деген болжам бар. Сонымен бірге жар, жарлау, жарғы, жар-жар деген сөздердің түркі-моңғол халықтарындағы түпкі мағынасы заң, салт, кәде-ырым деген ортақ мәнде кездесуі – бұл атаудың арғы тамыры тереңде екендігін білдіреді. 

Осы салттық жыр Орталық Азиядағы түркі халық­тарының барлығында бар. Тәжіктердің кейбір аймағында кездеседі, олар «рабиман» деп атаған. Жарамазанды өзбектер «Ё рамазон», түрікмендер «Я, Ремезан», түріктер «Рамазан мәнисі» деп ұқсас атаған. Ендеше қазақ та бұрынғы заманда осы жырдың қайырмасын көтеріңкі көңіл күймен «Иә, рамазан!» деп аяқтап келіп, кейіннен бұл сөз дыбыс үндестігіне сәйкес жарамазанға айналып кеткені байқалады. 

Қасиетті ораза айында дінді насихаттап өлең айту сауап деп түсінген жарапазаншылар өнер арқылы ораза ұстаушылардың көңілін көтерген, қайыр-зекетін де алған. 

Ассалаумағалайкүм ақтан келдік,

Ай туып, күні шыққан жақтан келдік.

Айтты деп жарапазан сөкпеңіздер,

Пайғамбар жолын қуған адам едік.

Қайырмасы:

Мұхаммед үмметі айтқан жарапазан,

Бір келген он екі айда ораза, иман.

Мінгені пайғамбардың, ау, қара інген,

Астынан жануардың тау көрінген.

Ораза, намазыңды тұтпай барсаң,

Барғанда ақиретте дәу көрінген.

Мұхаммед Расул Алла, хақ пайғамбар,

Атыңнан айналайын Қали Қайдар.

Көптеген зерттеушілер жарапазанды діни салттан туған өлең түріне жатқызса, бір ғана Халел Досмұхамедұлы тосын пікір білдірген. Ол «Бұл жырлар жартылай діни сипатты: жарамазаншылар өз өлеңдерінде шариғатқа иек арта отырып, қайыр-садақа, сый сұрайды. Әдебиеттің бұл түрі орыстардың «Колядованиесін» еске түсіреді» деп жазады. 

Халық мұрасының майталман білгірі­нің бұл пікірі тіпті бекер емес, себебі біріншіден, ислам дінін қабылдамаған бауырлас телеуіттерде де үй иелерінен сыйлық сұрап айтатын мұндай өлеңнің түрі бар, оны «урей» (қайырмасына байланысты) деп атаған, мәтіні қазақтағы осы өлеңмен мәндес, екіншіден, жарамазан жырында туысқан емес славян халықтарының колядасымен де типологиялық ұқсастық бар, демек бұл есте жоқ ескі заманнан бері келе жатқан ең бір байырғы жанр деп түйін жасауға негіз бар. Мысалы, телеуіт мәтіні былай:

Айга тиккен уйуңду, урей! 

Айға тікен үйіңді, урей!

Алтын мынан курчазын, урей! 

Алтын менен құрсасын, урей!

Ааң ичинде эйекем, урей! 

Оның ішінде әйекем, урей!

Тетон пеш йаш йажасын, урей! 

Жетпіс бес жас жасасын, урей!

Кунге тиккен уйуңду, урей! 

Күнге тіккен үйіңді, урей!

Кумуш мынан курчазын, урей! 

Күміс пенен құрсасын, урей!

Ааң ичинде тастем, урей! 

Оның ішінде жездекем, урей!

Тетон ташты йажасын, урей! 

Жетпіс жасты жасасын, урей!

Егер үй иелері сыйлық бермесе, оларды телеуіт балалары былай деп қалжыңдап қарғап, бопсалайтын:

 Эм айга тиккен уйуңду, урей! 

Айға тіккен үйіңді, урей! 

Айулар келип тырмасын, урей! 

Аюлар келіп тырнасын, урей!

Эм кунге тиккен уйуңду, урей! 

Күнге тіккен үйіңді, урей! 

Кормостор келип тырмасын, урей! 

Жын-пері келіп тырнасын, урей!

Жалпы, жарамазанның әу бастағы қызметі мен мәні – шаңырақ иелеріне құт-ырыздықты әсерлі ақ тілек, әдемі алғыс-бата арқылы шақыру, олардан жұт-қырсықты қаһарлы сөз сиқыры­мен қуып тастау мақсатында жасалатын магиялық шаралар кешенінен туын­да­ғаны анық болып отыр. Сол себеп­тен де оның мәтінінде алғыс пен қарғыс жиі кездеседі. Мәселен, «Кір­сін дәулет, шықсын бейнет», «Бай үйіне берекет, қаша берсін бәлекет», «Кірсін дәулет есіктен, шықсын бейнет тесік­тен», «Келгенде қайыр-зекет бере алмасаң, жібермес ақыретте менің назам», «Асырсын-ау, асырсын, жаман­дығын жасырсын, осы үйге қастық қылған адамды, қара таспен бастырсын!» т.с.с. Түрікмен үлгісінде де алғыс-қар­ғыс қатар қолданылады:

Гаража чатмаң өй болсун, 

Қараша күркең үй болсын,

Гапыңызда той болсун. 

Үйіңізде той болсын.

Көп берениң оглы болсун 

Көп бергенге ұл тусын, 

Аз берениң гызы болсун, Я, Ремезан! 

Аз бергенге қыз тусын. 

Араб-парсы елінде жарамазан жыры жоқ, ал оның түркітектес көптеген ха­лық­тарда ортақ болуының бір сыры – осы ежелгі жанрдың исламға дейін­гі мәдениетте ел өмірінде әбден бел­гілі болғандығының дәлелі секілді. Бұл жайында М.Әуезов «...қазақ жара­мазан­дарының көбін алсақ... күшті сопылық, өрескел тақуалықты айтып, өзге жұрттың дін өлеңі сияқты үнемі сәжде, үнемі дұға, ұдайы күнәкер болуды айтып, көп тәубамен жалбарына беретін сөздер жоқ деуге болады. Бұл жағынан қарағанда қазақтың көп жарамазаны баяғы ақы сұрап айтатын мақтау өлеңдеріне жақын келеді», деп жазады. Ғалым Б.Кенжебаев «Жарамазанда ескі дін қалдықтары да көп. Бақсылардың сарын айтқанда көкке, тәңірге, аруаққа жалынумен бірге «аллаға», «пайғамбарға», «әулиеге» сиынғаны сияқты жарамазаншы да екі діннің салтын қатар айтады. Жарамазаншының бір өлеңі ислам дінін дәріптейтін мақтау өлең болып келсе, екінші өлең ескі дін турасында айтылатын, Наурыз үстінде, қонақасы бергенде айтылатын бата сияқты болып келеді» деп осы жанрдың бойындағы көне қабаттарға назар аударады. 

М.Әуезовтің жарапазанды «ақы сұрап айтатын мақтау өлеңге» ұқса­тып отыруы бекер емес. «Қырғыз адабия­тының тарихы» еңбегінде жарамазанның жылқышылар айтатын шырылдаңға, төкпе ақындар айтатын мақтау өлеңге ұқсастығына мән береді. «Шырылдаң» менен «жарамазан» және мақтау жыр­лардың ұқсастығы – бұл үш түр басқа біреулерден бұйым, мал өндіріп алуға бағытталған»,  деп жазады.

Зерттеушілер шырылдаңның ішінде «Жарамазан жаркоолдап, Шырылдаңды шылтоолап» деген жолдар бар екендігіне де назар аударған. Әдетте шырылдаң айтатын жылқышылар да үй иелерінен ақы-сыйын алған соң, жырын бата берумен аяқтаған. 

Өзбек ғалымы М.Жураев көктемде бәйшешек өнгенде балалар үй-үйді аралап, жарамазанға ұқсас жырды да айтатындығын назарға ұсынады:

Бәйшешек айтып келдім есігіңе,

Құдайым ұғыл берсін бесігіңе.

Қатты жерден қақырап шыққан 

бәй­ше­шек,

Жұмсақ жерден жүгіріп шыққан

бәйшешек... 

Бәйшешек айтқанменен тоямыз ба,

Кәдесін бұрынғының қоямыз ба..

Бұдан шығатын қорытынды мынау: фольклорда ешқандай жанр химиялық таза күйінде ешқашан болмайды, бір жанр келесі жанрға тасымалданып, дәуір талабына сай ұдайы өңделіп-жөнделіп, өзге­ріп өмір сүре береді, бұл елеулі белгі – халық шығар­­машылығының таби­ғаты мен поэтикалық ерек­шелігіне тән заңды құбылыс. Сонымен, ежелгі түрік халықтарының көктем маусымында үйді, үй иелерін мақтап, олардан сыйлық талап етіп айтатын магиялық көне жыры кейіннен ислам діні дәуірінде жаңаша түрленіп, жарапазан жанрына айналған деген уәж айтамыз.

Жарамазанға ұқсас жырдың бір үлгісін әзер­байжан мен түрікмендер наурыз келгенде, ал өзбектер мен тәжіктер бәй­ше­шек гүлі өнгенде айтатын да бол­ған. Бұл деректерден осы жанрдың түп төркіні бағзы дәуірде көктемде күн мен түн теңескен таби­ғат­тың жаңғыру, түлеу мейрамымен сыбайлас пайда болғанын аңғаруға бола­ды. 

Осы пайымдауды «Қазақ музыка­сының антологиясы» еңбегінде жария­ланған Наурыз мейрамында айтылатын жәдит-жарапазанның мәтіні де дәлелдей түсетіндей. Бұл жарапазанның ерекше түрін музыкатанушылар 1985 жылы 1929 жылы туған Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының тұрғыны Ұ.Ақшаловадан жазып алып «Жаңа жылдық құттықтаудың сирек түрі. Алдымен ұлыстың ұлы күні – Наурызда айтылған, кейіннен рамазан айында айтылатын болған» деп түсінік берген екен. Үлгіде мынадай сөздер кездеседі:

Айтайын жарапазан есігіңе-ау,

Сәби бітсін осы үйдің бесігіне-ау.

Жарапазан тек қана дін жолы емес,

Бұйыртсын деп айтайын несібіңе-ау...

Ескі жыл кетіп қалған есіркейді-ау,

Жаңа жыл жетіп келген нені істейді-ау.

Жаңа жыл жетіп келген жүкпен келер,

Жұбайлар жаңа-жаңа жұппен келер.

Әдетте қалыптасқан салт бойынша жарапазаншылар сыйлық алғаннан кейін өлеңін батамен аяқтайды: 

Бөлшіл-бөлшіл, бөлшіл бол,

Бозторғайдай төлшіл бол.

Бәйтеректей бүрлі бол,

Пайғамбардай нұрлы бол.

Жарамазан атауын кейбір өңірде жарапазан, жарамаздан, жәдит-жарапазан, тіпті саһар деп те атайтын болған. Мәсе­­лен, Көкшетау облысының шығыс аудан­дарында саһар айту дәстүрге айнал­ған.

Саһар айтқан балалар,

Елден елді аралар.

Саһаршы бала жатпайды,

Айтудан күнә таппайды.

Тәтесі жүзік берсе егер,

Саһаршы бала тоқтайды...

Саһар айтып біз мұнда,

Үйде тұрып, сіз тыңда.

Ататұғын таң келді-ау,

Беретін болсаң қимылда.

Мұндағы саһар деген сөз сәре (таң сәрі) деген мағынаны білдіреді. Мәселен, ҚХР-дың Шыңжаң, Тарбағатай өңірінің қазақтары «сәре ішу» дегенді «саһар ішу» деп қолданған. Бұл сөз жайында белгілі тілші ғалым Н.Уәли «Таң сөзімен тіркесе айтылатын сәрі («таң сәрі») – осы сахар сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрі (сахар – сәр-сәрі). Діни салтқа байланысты сахар, сәре сөзі «таңертеңгі тамақ» дегенді білдіреді. Ораза тұтқан діндар адамдар сәресін (сахарын) құлқын сәріден ішеді» деп жазады. Демек, ауыз бекіткендер саһар ішкен мезгілде айтылатын жарапазанның түрін саһар, ал оны айтушыны саһаршы деп атау да қалыптасқаны байқалады.

 Жарамазанды ораза айында кейде ел сәресін ішкен елең-алаңда, кейде күндіз, көбінде ауызашардан соң кешкі алагеуімде ораза ұстаушылардың көңілін көтеру, бо­йын сергіту, уақытын өнегелі насихатпен өрнектеп өткізу мақсатында қыдырма жарапазаншылар айтатын болған. Жарамазан белгілі дәрежеде өнерпаз жандарды табыс табуға ынталандыратын фольклорлық театрдың мәуелі бұтағына айналған кәсіби де өміршең жанр болған деуге толық негіз бар. Жарапазаншының табысы туралы белгілі ғалым Ә.Қоңыратбаев «Ораза айында үлкен айтушылар жарапазан айтып түйе алса, кішігірім айтушылар үй жағалап, әйелдерден ауызашарға құрт, май, ірімшік, сұраған» деп жазады.

Жарапазан тәуелсіздік кезеңде қо­ғам­да діни бостандықтың оралуына байланысты ел арасында қайтадан көрініс тауып отыр. Ауылдық жерлерде, жүргіншілер пойызында жарапазан айтушылар әредік-әредік кездесуде, сонымен бірге оны белгілі әншілер де сахнада орындап жүр. Биыл мешіттерде жарапазан айтуды жаңғыртуы – игілікті бастама. Тіпті ұялы байланысқа SMS арқылы жарапазан жолдап, бірлік сұрайтын жарапазаншылар да кездесуі – осы жанрдың жаңа заманға бейімделуге мүмкін­ді­гі бар екендігін танытады. 

Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ,
фольклортанушы, филология ғылымдарының кандидаты