Ахмет Байтұрсынұлы: «Жарапазан рамазан деген сөзден шыққан, ораза уақытында балалар, бозбалалар түнде үйдің тұсында тұрып жарапазан өлеңін айтады. Ораза ұстаған адамдар сауап болады деп, жарапазан айтқандарға құрт, май, ірімшік, бір шаршы шүберек, басқа сол сияқты нәрселер береді. Жарапазанды кәсіп етіп, ораза уақытында ел аралап, күндіз жүріп айтатын үлкен адамдар болады. Жарапазан айтатын екеу болып жүріп айтады. Бірі жарапазан айтқанда, екіншісі қостаушы болады», деп жазады.
Жарапазан айтудың кең ауқымда алғанда жүйе-жүлгесі мынадай: әдетте рамазан айында ауыл аралап өлең айтушы (жарапазаншы) үй иелерінен сыйлық дәметеді, тіленеді, талап етеді, алдымен олардың үйін (әрбір жабдығын, жиһазын санамалап) мақтайды, қарымына тарту-таралғы алады, содан кейін бата береді, сонымен бірге күнәһар жандарды о дүниеде тозақта небір қиыншылық, ауыр жаза күтіп тұрғанын ескертіп, сауапты мол жасау парыз деп діни уағыз-насихат айтады. Демек, жарапазан айтудың құрылым-түзімі былай деуге негіз бар: үйді мақтау, діни насихат айту, сыйлық алу, бата беру.
Жарапазан айтушының баспананы мадақтауы былай:
Үйің-үйің үй екен,
Үйдің көркі ши екен,
Саба көркі – бие екен,
Сандық көркі – түйе екен.
Әшекейлеп сырлаған,
Ақ сарайдай үйі бар.
Ақ бөкендей қойы бар,
Қара сақал кермиық,
Қандай байдың үйі екен?
Айтамын жарапазан үйіңізге,
Ұстаған үй айнала шиіңізге.
Қой берсең, қозы берсең, көпсінбеймін,
Келіпсіз биылғы жыл күйіңізге.
Жарамазан «Жа-Рамазан», яғни арабша «рамазан келді» деген сөзден шығуы ықтимал деген болжам бар. Сонымен бірге жар, жарлау, жарғы, жар-жар деген сөздердің түркі-моңғол халықтарындағы түпкі мағынасы заң, салт, кәде-ырым деген ортақ мәнде кездесуі – бұл атаудың арғы тамыры тереңде екендігін білдіреді.
Осы салттық жыр Орталық Азиядағы түркі халықтарының барлығында бар. Тәжіктердің кейбір аймағында кездеседі, олар «рабиман» деп атаған. Жарамазанды өзбектер «Ё рамазон», түрікмендер «Я, Ремезан», түріктер «Рамазан мәнисі» деп ұқсас атаған. Ендеше қазақ та бұрынғы заманда осы жырдың қайырмасын көтеріңкі көңіл күймен «Иә, рамазан!» деп аяқтап келіп, кейіннен бұл сөз дыбыс үндестігіне сәйкес жарамазанға айналып кеткені байқалады.
Қасиетті ораза айында дінді насихаттап өлең айту сауап деп түсінген жарапазаншылар өнер арқылы ораза ұстаушылардың көңілін көтерген, қайыр-зекетін де алған.
Ассалаумағалайкүм ақтан келдік,
Ай туып, күні шыққан жақтан келдік.
Айтты деп жарапазан сөкпеңіздер,
Пайғамбар жолын қуған адам едік.
Қайырмасы:
Мұхаммед үмметі айтқан жарапазан,
Бір келген он екі айда ораза, иман.
Мінгені пайғамбардың, ау, қара інген,
Астынан жануардың тау көрінген.
Ораза, намазыңды тұтпай барсаң,
Барғанда ақиретте дәу көрінген.
Мұхаммед Расул Алла, хақ пайғамбар,
Атыңнан айналайын Қали Қайдар.
Көптеген зерттеушілер жарапазанды діни салттан туған өлең түріне жатқызса, бір ғана Халел Досмұхамедұлы тосын пікір білдірген. Ол «Бұл жырлар жартылай діни сипатты: жарамазаншылар өз өлеңдерінде шариғатқа иек арта отырып, қайыр-садақа, сый сұрайды. Әдебиеттің бұл түрі орыстардың «Колядованиесін» еске түсіреді» деп жазады.
Халық мұрасының майталман білгірінің бұл пікірі тіпті бекер емес, себебі біріншіден, ислам дінін қабылдамаған бауырлас телеуіттерде де үй иелерінен сыйлық сұрап айтатын мұндай өлеңнің түрі бар, оны «урей» (қайырмасына байланысты) деп атаған, мәтіні қазақтағы осы өлеңмен мәндес, екіншіден, жарамазан жырында туысқан емес славян халықтарының колядасымен де типологиялық ұқсастық бар, демек бұл есте жоқ ескі заманнан бері келе жатқан ең бір байырғы жанр деп түйін жасауға негіз бар. Мысалы, телеуіт мәтіні былай:
Айга тиккен уйуңду, урей!
Айға тікен үйіңді, урей!
Алтын мынан курчазын, урей!
Алтын менен құрсасын, урей!
Ааң ичинде эйекем, урей!
Оның ішінде әйекем, урей!
Тетон пеш йаш йажасын, урей!
Жетпіс бес жас жасасын, урей!
Кунге тиккен уйуңду, урей!
Күнге тіккен үйіңді, урей!
Кумуш мынан курчазын, урей!
Күміс пенен құрсасын, урей!
Ааң ичинде тастем, урей!
Оның ішінде жездекем, урей!
Тетон ташты йажасын, урей!
Жетпіс жасты жасасын, урей!
Егер үй иелері сыйлық бермесе, оларды телеуіт балалары былай деп қалжыңдап қарғап, бопсалайтын:
Эм айга тиккен уйуңду, урей!
Айға тіккен үйіңді, урей!
Айулар келип тырмасын, урей!
Аюлар келіп тырнасын, урей!
Эм кунге тиккен уйуңду, урей!
Күнге тіккен үйіңді, урей!
Кормостор келип тырмасын, урей!
Жын-пері келіп тырнасын, урей!
Жалпы, жарамазанның әу бастағы қызметі мен мәні – шаңырақ иелеріне құт-ырыздықты әсерлі ақ тілек, әдемі алғыс-бата арқылы шақыру, олардан жұт-қырсықты қаһарлы сөз сиқырымен қуып тастау мақсатында жасалатын магиялық шаралар кешенінен туындағаны анық болып отыр. Сол себептен де оның мәтінінде алғыс пен қарғыс жиі кездеседі. Мәселен, «Кірсін дәулет, шықсын бейнет», «Бай үйіне берекет, қаша берсін бәлекет», «Кірсін дәулет есіктен, шықсын бейнет тесіктен», «Келгенде қайыр-зекет бере алмасаң, жібермес ақыретте менің назам», «Асырсын-ау, асырсын, жамандығын жасырсын, осы үйге қастық қылған адамды, қара таспен бастырсын!» т.с.с. Түрікмен үлгісінде де алғыс-қарғыс қатар қолданылады:
Гаража чатмаң өй болсун,
Қараша күркең үй болсын,
Гапыңызда той болсун.
Үйіңізде той болсын.
Көп берениң оглы болсун
Көп бергенге ұл тусын,
Аз берениң гызы болсун, Я, Ремезан!
Аз бергенге қыз тусын.
Араб-парсы елінде жарамазан жыры жоқ, ал оның түркітектес көптеген халықтарда ортақ болуының бір сыры – осы ежелгі жанрдың исламға дейінгі мәдениетте ел өмірінде әбден белгілі болғандығының дәлелі секілді. Бұл жайында М.Әуезов «...қазақ жарамазандарының көбін алсақ... күшті сопылық, өрескел тақуалықты айтып, өзге жұрттың дін өлеңі сияқты үнемі сәжде, үнемі дұға, ұдайы күнәкер болуды айтып, көп тәубамен жалбарына беретін сөздер жоқ деуге болады. Бұл жағынан қарағанда қазақтың көп жарамазаны баяғы ақы сұрап айтатын мақтау өлеңдеріне жақын келеді», деп жазады. Ғалым Б.Кенжебаев «Жарамазанда ескі дін қалдықтары да көп. Бақсылардың сарын айтқанда көкке, тәңірге, аруаққа жалынумен бірге «аллаға», «пайғамбарға», «әулиеге» сиынғаны сияқты жарамазаншы да екі діннің салтын қатар айтады. Жарамазаншының бір өлеңі ислам дінін дәріптейтін мақтау өлең болып келсе, екінші өлең ескі дін турасында айтылатын, Наурыз үстінде, қонақасы бергенде айтылатын бата сияқты болып келеді» деп осы жанрдың бойындағы көне қабаттарға назар аударады.
М.Әуезовтің жарапазанды «ақы сұрап айтатын мақтау өлеңге» ұқсатып отыруы бекер емес. «Қырғыз адабиятының тарихы» еңбегінде жарамазанның жылқышылар айтатын шырылдаңға, төкпе ақындар айтатын мақтау өлеңге ұқсастығына мән береді. «Шырылдаң» менен «жарамазан» және мақтау жырлардың ұқсастығы – бұл үш түр басқа біреулерден бұйым, мал өндіріп алуға бағытталған», деп жазады.
Зерттеушілер шырылдаңның ішінде «Жарамазан жаркоолдап, Шырылдаңды шылтоолап» деген жолдар бар екендігіне де назар аударған. Әдетте шырылдаң айтатын жылқышылар да үй иелерінен ақы-сыйын алған соң, жырын бата берумен аяқтаған.
Өзбек ғалымы М.Жураев көктемде бәйшешек өнгенде балалар үй-үйді аралап, жарамазанға ұқсас жырды да айтатындығын назарға ұсынады:
Бәйшешек айтып келдім есігіңе,
Құдайым ұғыл берсін бесігіңе.
Қатты жерден қақырап шыққан
бәйшешек,
Жұмсақ жерден жүгіріп шыққан
бәйшешек...
Бәйшешек айтқанменен тоямыз ба,
Кәдесін бұрынғының қоямыз ба..
Бұдан шығатын қорытынды мынау: фольклорда ешқандай жанр химиялық таза күйінде ешқашан болмайды, бір жанр келесі жанрға тасымалданып, дәуір талабына сай ұдайы өңделіп-жөнделіп, өзгеріп өмір сүре береді, бұл елеулі белгі – халық шығармашылығының табиғаты мен поэтикалық ерекшелігіне тән заңды құбылыс. Сонымен, ежелгі түрік халықтарының көктем маусымында үйді, үй иелерін мақтап, олардан сыйлық талап етіп айтатын магиялық көне жыры кейіннен ислам діні дәуірінде жаңаша түрленіп, жарапазан жанрына айналған деген уәж айтамыз.
Жарамазанға ұқсас жырдың бір үлгісін әзербайжан мен түрікмендер наурыз келгенде, ал өзбектер мен тәжіктер бәйшешек гүлі өнгенде айтатын да болған. Бұл деректерден осы жанрдың түп төркіні бағзы дәуірде көктемде күн мен түн теңескен табиғаттың жаңғыру, түлеу мейрамымен сыбайлас пайда болғанын аңғаруға болады.
Осы пайымдауды «Қазақ музыкасының антологиясы» еңбегінде жарияланған Наурыз мейрамында айтылатын жәдит-жарапазанның мәтіні де дәлелдей түсетіндей. Бұл жарапазанның ерекше түрін музыкатанушылар 1985 жылы 1929 жылы туған Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының тұрғыны Ұ.Ақшаловадан жазып алып «Жаңа жылдық құттықтаудың сирек түрі. Алдымен ұлыстың ұлы күні – Наурызда айтылған, кейіннен рамазан айында айтылатын болған» деп түсінік берген екен. Үлгіде мынадай сөздер кездеседі:
Айтайын жарапазан есігіңе-ау,
Сәби бітсін осы үйдің бесігіне-ау.
Жарапазан тек қана дін жолы емес,
Бұйыртсын деп айтайын несібіңе-ау...
Ескі жыл кетіп қалған есіркейді-ау,
Жаңа жыл жетіп келген нені істейді-ау.
Жаңа жыл жетіп келген жүкпен келер,
Жұбайлар жаңа-жаңа жұппен келер.
Әдетте қалыптасқан салт бойынша жарапазаншылар сыйлық алғаннан кейін өлеңін батамен аяқтайды:
Бөлшіл-бөлшіл, бөлшіл бол,
Бозторғайдай төлшіл бол.
Бәйтеректей бүрлі бол,
Пайғамбардай нұрлы бол.
Жарамазан атауын кейбір өңірде жарапазан, жарамаздан, жәдит-жарапазан, тіпті саһар деп те атайтын болған. Мәселен, Көкшетау облысының шығыс аудандарында саһар айту дәстүрге айналған.
Саһар айтқан балалар,
Елден елді аралар.
Саһаршы бала жатпайды,
Айтудан күнә таппайды.
Тәтесі жүзік берсе егер,
Саһаршы бала тоқтайды...
Саһар айтып біз мұнда,
Үйде тұрып, сіз тыңда.
Ататұғын таң келді-ау,
Беретін болсаң қимылда.
Мұндағы саһар деген сөз сәре (таң сәрі) деген мағынаны білдіреді. Мәселен, ҚХР-дың Шыңжаң, Тарбағатай өңірінің қазақтары «сәре ішу» дегенді «саһар ішу» деп қолданған. Бұл сөз жайында белгілі тілші ғалым Н.Уәли «Таң сөзімен тіркесе айтылатын сәрі («таң сәрі») – осы сахар сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрі (сахар – сәр-сәрі). Діни салтқа байланысты сахар, сәре сөзі «таңертеңгі тамақ» дегенді білдіреді. Ораза тұтқан діндар адамдар сәресін (сахарын) құлқын сәріден ішеді» деп жазады. Демек, ауыз бекіткендер саһар ішкен мезгілде айтылатын жарапазанның түрін саһар, ал оны айтушыны саһаршы деп атау да қалыптасқаны байқалады.
Жарамазанды ораза айында кейде ел сәресін ішкен елең-алаңда, кейде күндіз, көбінде ауызашардан соң кешкі алагеуімде ораза ұстаушылардың көңілін көтеру, бойын сергіту, уақытын өнегелі насихатпен өрнектеп өткізу мақсатында қыдырма жарапазаншылар айтатын болған. Жарамазан белгілі дәрежеде өнерпаз жандарды табыс табуға ынталандыратын фольклорлық театрдың мәуелі бұтағына айналған кәсіби де өміршең жанр болған деуге толық негіз бар. Жарапазаншының табысы туралы белгілі ғалым Ә.Қоңыратбаев «Ораза айында үлкен айтушылар жарапазан айтып түйе алса, кішігірім айтушылар үй жағалап, әйелдерден ауызашарға құрт, май, ірімшік, сұраған» деп жазады.
Жарапазан тәуелсіздік кезеңде қоғамда діни бостандықтың оралуына байланысты ел арасында қайтадан көрініс тауып отыр. Ауылдық жерлерде, жүргіншілер пойызында жарапазан айтушылар әредік-әредік кездесуде, сонымен бірге оны белгілі әншілер де сахнада орындап жүр. Биыл мешіттерде жарапазан айтуды жаңғыртуы – игілікті бастама. Тіпті ұялы байланысқа SMS арқылы жарапазан жолдап, бірлік сұрайтын жарапазаншылар да кездесуі – осы жанрдың жаңа заманға бейімделуге мүмкіндігі бар екендігін танытады.
Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ,
фольклортанушы, филология ғылымдарының кандидаты
