15 Желтоқсан, 2011

Мемлекет құрушы ұлтқа тән елдік келбет

875 рет
көрсетілді
16 мин
оқу үшін
Өткен жылы жалпыұлттық халық санағының ресми қоры­тындысы жарияланды. Осында келтірілген деректерге көз жү­гірте отырып, біраз түйіндер жа­сауға болатын секілді. Өйткені, болжамды сөз, құрғақ долбар емес, нақты санға жүгіне оты­рып айтқан пікірдің уәжді бола­тыны бесенеден белгілі. Мұн­да­ғы сандық деректердің елдің де­мографиялық ахуалын аңғар­ту­дан өзге, тілдік, ділдік көрсет­кіштерін де анықтауға тигізер септігі мол. Статистика агенттігінің төр­ағасы Әлихан Смайыловтың мә­лімдеуінше, Қазақстандағы қа­зақ­тардың саны 10458 мың адам­ға жетіп, жалпы халық үле­сінің 63,9%-на сәйкес келген. Әрине, бұл қуануға болатын дерек. Он миллионнан асып, орда­лы елге айналдық деген осы. Қай кезде де көптің аты көп. Бұған елімізде мекендеп жатқан түркі тектес ұлт өкілдерін қо­сыңыз. Сонда 70 пайыздан еркін асып жығыламыз. Санақ барысында діни наны­мын көрсеткендердің 70,2%-ы ис­лам, 26,2%-ы христиан, 0,1 %-ы буддизм дінінде екендігін раста­­ған. Дінге сенбейтіндер 2,8% болса, діни сенімін көрсе­ту­­ден 81,0 мың адам бас тартқан. Осындағы сандық деректерді мұрнынан тізіп, толық келтіріп отыруымыздың мәні, еліміздің ұлттық құрамы мен діни наны­мы­ның тілдік тұтастыққа да тікелей әсер ететіндігінен туындап отыр. 1989 жылы ана тіліміздің жоғын жоқтап, жанашыр жұрт­шылықтың ыждағатымен «Қазақ тілі» қоғамын құрғанда да ал­ды­мыздан қайта-қайта көлденеңдеп шыға берген мәселенің бірі осы пайыздық үлес салмақ еді. Құ­лашты кең сермейтін сәттерде кейде еріксіз іштен тынуға тура келетін. Әрине, береке ойлаған­нан, ел тыныштығын көздеп, көп нәрсені ақылға жеңдіргеннен. Құ­дайға шүкір, ондай белестер артта қалды. Парасат пен па­йым­­ға сүйенудің алмас қамалы жоқ екендігін өмір әркез дәлел­деп келеді. Дегенмен біз әлемдік тәжіри­бедегі мынадай ақиқатты ұмыт­пауымыз керек. Белгілі бір елде мемлекеттік тіл болу үшін мемлекетті құраушы ұлттың пайыз­дық мөлшері шешуші фактор болып саналмайды. Қазақ он пайыз болса да, қазақ тілі мемлекеттік тіл болуы тиіс және елдің барша азаматы мемлекеттік тілді тиісті деңгейде қолдануға міндетті. Бұл – халықаралық тәжі­ри­беде әбден орныққан қағида. Тәңір тілекті беріп, біз бұл кедергілерді еңсеріп келеміз. Қа­лай болғанда да елімізде тілдік ахуалдың бұрынғымен салыс­тыр­ғанда айтарлықтай оңалға­нын айтуға тиіспіз. Әлбетте, бұ­дан көңілді марқайтып, арқаны кеңге салу деген ұғым тумауы керек. Керісінше, құрғақ уағыз бен жылаңқы уайымды қойып, ел иесі, жер иесіне жарасар ла­йықты деңгейден көрініп, мемлекет құраушы ұлтқа тән өре­лілік танытуымыз қажет. Осы орайда мемлекет құрау­шы ұлт қандай болу керек, оған жүктелер жауапкершілік түрлері қандай, бұл талаптарға сай болу үшін нені қолға алу керек, неден бас тарту қажет, қандай құн­ды­лықтар мен өлшемдерді ұстану керек және т.б. тәрізді сауалдар андағайлайды. Мұндай сауалдар отарлық бұғауынан қол үзіп, тә­уел­сіздігін жариялап, бетке ұс­тар бағытын айқындап жатқан ел­дер­дің алдынан шықпай қоймай­ды. Елдің бұдан кейінгі бета­лы­сы мен болашағы да осы сау­ал­дарға қандай жауаптар таба алу­ында және соған сәйкес амалдар қолдануына байланысты болмақ. Осы орайда мемлекет құрау­шы ұлтқа тән қасиеттерді өз та­рапымыздан тізбелеп көруді жөн көрдік. Біздіңше, ең алдымен мемлекет құраушы ұлт өз ана тілін жетік меңгеруі тиіс, екіншіден төл тарихы мен салт-дәс­тү­рі­не қанық болуы, үшіншіден, дәс­түрлі діни нанымына берік, төртіншіден, кең ойлап, кесек пішетін ірі болуы (кінәмшілдік пен шікәмшілдік әлсіз, аз ұлт­тарға тән қылық), бесіншіден, білімді әрі өз ісінің кәсіпқой шебері болуы, алтыншыдан, рухы ас­қақ намысқой болуы тиіс. Өзінің төл ұлттық құндылықтарын қа­дір­лей алған адам ғана өзгенің мұң-мұқтажын терең сезініп, қа­діріне жете алмақ. Өйткені, өзін жарылқай алмаған адамның өз­ге­ні жарылқай қоюы қиын. Сон­дықтан да өзін сыйлайтын әрбір ел жоғарыда біз келтірген қа­сиет­­терді жоғары бағалап қана қой­май, өзінің күнделікті ұста­ны­мы­на айналдырады деп ойлаймын. Бұл мәселе өткен ғасырдың бас кезеңінде тарих сахнасына шығып, ұлттың ұлы мұраты жо­лында аянбай еңбектенген Алаш арыстарын да толғандырған. Қа­зақ қайтсе іргелі ел болады деген мәселеге келгенде Ахмет Бай­тұр­сынұлы: «Қазақтың іргелі елдермен терезе теңестіруі үшін үш нәрсе керек. Қазақ мықты, бай һәм білімді болу керек. Мық­ты болу үшін бірлік керек, бай болу үшін кәсіп керек, білімді болу үшін оқу керек. Осы үш керектің жолында жұмыс істеу керек», деп нақты әрі айқын тұ­жы­рымдаған. Аталған керектер қазіргі кезде де күн тәртібінен түсе қойған жоқ. Енді жоғарыда келтірілген қа­сиеттерді қазіргі қазақтың бо­йынан таба аламыз ба деген мә­селеге келсек, аузымызды қу шөппен сүртуге қақымыз жоқ. Қа­зіргі кезде қазақтың етек-жеңі жиылып, еңсесі тіктелді. Тәуел­сіздіктің алғашқы жылдарын­да­ғы сана мен қазіргі сананы са­лыс­тыруға келмейді. Жеткен жетістіктеріміз де, жіберген кемшіліктеріміз де бар. Ендігі мақсат – жетістіктерімізді еселеу, кемшілік­терімізден арылу болғаны жөн. Өзіне деген сенімділік оты әлсіреген кезде рух жасиды, қай­рат қайтады. Кембағалдық психология бас көтереді. Еліктеушілік, өзгені зор, өзін қор тұтушы­лық, жаттың ығына жығылушы­лық, өзгенің тілін, мәдениетін өзінің мәдениетінен артық көру­ші­ліктің негізінде кембағал тү­сінік жатыр. Ал бұл дегеніміз әрбір кеудеде сенімсіздік ұясын салады деген сөз. Осыдан екі жыл бұрын Алма­ты қаласындағы орта мектептердегі тілдік ахуалға талдау жаса­ғанда, орыс тілді мектептердің 70 пайыздан астамын қазақ бала­ларының толтырып отырғанын көріп шошығаным бар. Бұл – қазақ тілінің мемлекеттік тіл бол­ғанына 19 жыл, тәуелсіздік алға­нымызға 17 жыл болғанда орын алып отырған жағдай! Қазақ ата-аналарының әлі күнге өз бала­ларын орыс тілді балабақшалар мен мектептерге сүйрелеп жүр­ге­нін көріп не жыларыңды, не күлеріңді білмейсің. Бұлардың ішінде елім, жерім, тілім деп шет елдерден өз отанына орал­ған қандастарымыз да кездеседі. Міне, осының бәрінің астарында Қазақ елінің, қазақ тілінің бола­шағына деген сенімсіздік жатыр. Сенімсіздік пен күмәншілдік жегі құрт секілді. Тұтас ағзаны ірітіп, іштен ыдыратады. Сондық­тан, ең алдымен, адамның өзіне деген, мемлекетке деген сенімін орнықтыру керек. Сенім орнық­қаннан кейін рух оянады, жігер ширайды, қайрат артады. Сонда ғана қолға алған іс өнімді, берекелі болады. Қол жетпес асқақ армандар ақиқатқа айналады. Ел­басының тәуелсіздікті баянды ету жолында атқарып келе жат­қан істерін көктей шолғанда, оның ұзын-ырғасынан осынау арманды аңсарды аңғарамыз. Дүниеде ең қиыны – сананы өзгерту және шыңдау. Сана ба­рынша консервативті болып келеді. Баяу өзгеріске ұшырайды. Бұл оның табиғатына байланыс­ты. Таптаурынға айналған қате­ліктердің өміршең болатыны да осыдан. Сананың шұғыл өзгеруі­не аса үлкен оқиғалар, зор сілкіністер әсер етеді. Табиғи ырғақ­ты аяңмен жүру ұзақ уақытты қамтиды. Тәуелсіздіктің жиырма жылдығына қадам басар қарсаң­ға дейін атқарылған істерді елдің санасына жаңа тұрпатты мемлекет құруға лайықтап өзгертуге ба­­ғытталған шаралар, елдің бо­ла­шағын баянды ету жолындағы өре­лі істер деп бағалауға негіз бар. Айтарлықтай, хандарымыз бен бектерімізді, батырларымыз бен билерімізді, ақындарымыз бен жазушыларымызды, ғалымда­ры­мыз бен дарындыларымызды ай­тулы күндеріне орай ардақ­та­уы­мыз тарихи сананы қалыптасты­руға, елдік дәстүрді жалғасты­ру­ға арналған игі істер деп білеміз. Тәуелсіздік алып, төңірегі­міз­ді түгендей бастаған шақтағы біз­дің де алдымен қолға алған ша­руаларымыздың бастысы осы еді. Талайлы тарихымыздағы ақ­таң­дақтарды аршып, ардагер ұл­дарымызды халқымен қайта қа­уыштыру, көкірегіне сөз қонған, өнер тұнған өнерпаздарымыздың мерейтойларын атап өту, ел бастаған көсемдерімізді, сөз бас­таған шешендерімізді, найза ұс­таған батырларымызды еске алу секілді сан алуан шаралар – осы мақсаттың көрінісі еді. Эко­но­ми­калық жағдайымыз қиын, тұр­мы­сымыз шатқаяқтап тұрған кез­дің өзінде осындай қадамдар жасалды. Бұл – санамыз оянсын, рухымыз шалқысын деген амал. Бұл іс нәтижесіз болған жоқ. Дүниенің төрт бұрышында тарыдай шашылып жүрген бар қазақтың басы қара шаңырақта түйісті. Соның арқасында қан­дас­тарымыз отанға оралып жа­тыр. Елге ел қосылса құт деген осы емес пе?! Елбасының бастамасымен ас­тананың Арқа төсіне ауысты­ры­луы, Астана атты сәулеті мен сәні келіскен жаңа қаланың бой көтеруі, «Болашақ» бағдарла­ма­сы арқылы сан мыңдаған бала­ның шет ел асып, әлемнің үздік оқу орындарынан білім алуға қол жеткізуі, т.б. дүниелердің бар­шасы да қазақ қоғамын өр­кен­детуді, болашағын кемелдендіруді көздеген әрекеттер емес пе? Еліміздің әл-ауқаты әлі де оңала алмай тұрғанның өзінде арнайы білім бағдарламасын түзіп, та­лап­ты шәкірттерді дүниенің төрт тарабына аттандыруы да Ел­ба­сының ел мен жерге ие болар өскелең ұрпақ қамын ойлаған­дық­тан туған қадам екені даусыз. XXI ғасыр – білім мен ғылым ғасыры. Ақыл мен сананың, білім мен біліктің бәсекеге түсер ғасыры. Білімі асқан ел көркейе­тін, білігі кемшін ел кері кететін кез де осы. Бұл әлем жұрт­шы­лы­ғы мойындаған ақиқат. Сондық­тан да ертеңін ойлайтын, бола­ша­ғына үмітпен қарайтын көше­лі ел, ең алдымен, ұрпақ тәр­бие­сіне, шәкірт біліміне ерекше кө­ңіл бөледі. Елбасының бұған үнемі назар аударуы да сондық­тан деп білеміз. Еуропа қауіпсіздік және ын­ты­мақтастық ұйымының тізгінін қолға алып, оның алқалы жиы­нын Астанада өткізіп, азулы ел­дердің басшыларын жинауымыз да мәртебелі де мерейлі іс бол­ды. Әлемдік геосаяси кеңістікте өз орны әлдеқашан әйгіленіп, ха­лықаралық ахуалға ықпалы жү­ріп тұрған алпауыт елдер үшін бұндай жиын кезекті шаралар­дың бірі болуы мүмкін. Тарихи өлшем тұрғысынан алғанда, тә­уелсіздігін жариялағанына жи­ыр­­ма жылға жетер-жетпес уақыт өткен біздің еліміздің мұндай мәр­тебелі жиын өткізуі алыс-жақын елдердің Қазақстанды мой­ындауы, санасуы деп таны­ған орынды, халықаралық саясатта өзінің дербес орнымен белгілі деген сөз. Осында аталған жәйттердің бәрі де жоғарыда сөз болған мем­лекет құрушы ұлтқа тән қа­сиеттерімізді нығайтудан, ел ер­теңіне деген сенімді күшейтуден бастау алып жатқан игі амалдар деп танимыз. Әрине, батпандап кірген аурудың мысқалдап шыға­тыны даусыз. Сең бұзылды, көш қозғалды. Ендігі бөгеттерге бой алдырмас жағдайға жеттік. Осы­ған тілекші ғана емес, тізе қо­сушы бола алсақ, тілекті Құдай­дың бергені. Шама-шарқымыз жеткенше ел­дікті танытар, елдікке бастар ша­ралар туралы бірқатар мәсе­лелерді қозғадық. Десек те қан­дай бір істің өміршең әрі ғұ­мырлы болуы үшін ол негізінен жастар тарапынан қолдау табуы тиіс екендігін ұмытпағанымыз жөн. Жастардың ойын қозғап, жүрегінен орын алып, алға құлшындырмаса, бұл істің аяғы сұйылатыны сөзсіз. Қазір үгіт-насихаттың уақыты өткен. Жастар – прагматик. Бар нәрсеге байыппен қарап, оның тиім­ділігі, берер пайдасы тұрғы­сынан кесіп-пішеді. Жалаң ұран, жадағай сөз, даңғаза аттанға бой алдыра қоймайды. Сондықтан ұлт­тық мұраттарға бастайтын жоба­лар­ды қолға алғанда, оның жалпы жұртшылықтың ойынан шығуын, жүрегін иітуін, алға құлшын­дыруын, ұзақ мерзімді қамтитын ауқымды болуын ескерген орын­ды. Оның шешімін көрсету де жеткіліксіз. Нақты іс қана мәсе­лені шешеді. Қоғамдық ұйым­дары­мыздың қоғамдық ойға қоз­ғау салумен ғана шектелмей, қол жәр­демдерін де ісімен көрсет­кендері абзал. Қазіргі кезде қоғамдық ұйым­дардың, олардың ішінде жастар ұйымдарының саны артты. Алайда бұлардың қатарында тіл, ұлт мәселесімен айналысатындары аз. Осы кезге дейін олардың бірде-біреуі тіл мәселесіне бас қатыр­майтын. Соңғы жылдары ғана қазақ жастарының белсенділіктері артуда. «Болашақ». «Тіл және рух» деген жастар ұйымдарының жұмыстары көзге түсіп жүр. Сондықтан тіліміз бен дініміздің, салтымыз бен санамыздың, еліміз бен жері­міздің болашағын ғұмырлы етеміз десек, жастар ұйымдарының осы тараптағы қатарын көбей­туге күш салғаны жөн. Мемлекеттік органдар жағынан жыл сайын әлеуметтік жобаларды жүзеге асыру үшін бөлінетін гранттарды анықтағанда осынау бағыттарға басымдық берілуі керек. Өйткені, біздер үшін болашақ туралы сөз – тіл мен діл, салт пен сана, дәстүр мен үрдіс, ілім мен білім, тәлім мен тәрбие, өсиет пен өнеге, әдебиет пен мәдениет сияқты қазақ халқы үшін аса қасиетті ұғым­дар деген сөз. Қай кезде де жүйелі, жоспар­лы түрде жүргізілген жұмыстар ғана нәтижелі болады. Мақсат­тың айқындығы, оған жету жол­дарының дәлдігі көздеген нәти­жеге жеткізбей қоймайды. Олай болса, тәуелсіздіктің тұғыры – туған тіліміздің өрісті болуы үшін мемлекеттік тілге көшудің бір­ыңғай өлшемдері белгіленуі тиіс. Сол секілді біз сөз бары­сын­да мемлекет құраушы ұлт қан­дай болуы керек, оған қан­дай міндеттер жүктеледі деген сұ­рақ­тар төңірегінде аз-кем өз ойы­мызды ортаға салуға ты­рыстық. Бірақ бұл аздық етеді. Осы мәселені де жан-жақты талқылай түсу қажет. Бұл ай­тылғандардың барлығы да елдікті, тәуелсіздік пен мемлекеттілікті нығайту бағытындағы көкейде жүрген ойлар. Ой ойды қозғаса, амалға жол ашса, мақсаттың орындалғаны. Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик.
Соңғы жаңалықтар

Жыл камбэгі

Әлем • Бүгін, 09:35

Малсақ қауымның мұраты

Шаруашылық • Бүгін, 09:30

Қос ауылдың қуанышы

Аймақтар • Бүгін, 09:20

Жирен аң қашан келеді

Талбесік • Бүгін, 08:55

Рухани құлдыраудың ащы шындығы

Руханият • Бүгін, 08:48

Тарихтағы тың өріс

Руханият • Бүгін, 08:43