Өткен жылы жалпыұлттық халық санағының ресми қорытындысы жарияланды. Осында келтірілген деректерге көз жүгірте отырып, біраз түйіндер жасауға болатын секілді. Өйткені, болжамды сөз, құрғақ долбар емес, нақты санға жүгіне отырып айтқан пікірдің уәжді болатыны бесенеден белгілі. Мұндағы сандық деректердің елдің демографиялық ахуалын аңғартудан өзге, тілдік, ділдік көрсеткіштерін де анықтауға тигізер септігі мол.
Статистика агенттігінің төрағасы Әлихан Смайыловтың мәлімдеуінше, Қазақстандағы қазақтардың саны 10458 мың адамға жетіп, жалпы халық үлесінің 63,9%-на сәйкес келген. Әрине, бұл қуануға болатын дерек. Он миллионнан асып, ордалы елге айналдық деген осы. Қай кезде де көптің аты көп. Бұған елімізде мекендеп жатқан түркі тектес ұлт өкілдерін қосыңыз. Сонда 70 пайыздан еркін асып жығыламыз.
Санақ барысында діни нанымын көрсеткендердің 70,2%-ы ислам, 26,2%-ы христиан, 0,1 %-ы буддизм дінінде екендігін растаған. Дінге сенбейтіндер 2,8% болса, діни сенімін көрсетуден 81,0 мың адам бас тартқан.
Осындағы сандық деректерді мұрнынан тізіп, толық келтіріп отыруымыздың мәні, еліміздің ұлттық құрамы мен діни нанымының тілдік тұтастыққа да тікелей әсер ететіндігінен туындап отыр. 1989 жылы ана тіліміздің жоғын жоқтап, жанашыр жұртшылықтың ыждағатымен «Қазақ тілі» қоғамын құрғанда да алдымыздан қайта-қайта көлденеңдеп шыға берген мәселенің бірі осы пайыздық үлес салмақ еді. Құлашты кең сермейтін сәттерде кейде еріксіз іштен тынуға тура келетін. Әрине, береке ойлағаннан, ел тыныштығын көздеп, көп нәрсені ақылға жеңдіргеннен. Құдайға шүкір, ондай белестер артта қалды. Парасат пен пайымға сүйенудің алмас қамалы жоқ екендігін өмір әркез дәлелдеп келеді.
Дегенмен біз әлемдік тәжірибедегі мынадай ақиқатты ұмытпауымыз керек. Белгілі бір елде мемлекеттік тіл болу үшін мемлекетті құраушы ұлттың пайыздық мөлшері шешуші фактор болып саналмайды. Қазақ он пайыз болса да, қазақ тілі мемлекеттік тіл болуы тиіс және елдің барша азаматы мемлекеттік тілді тиісті деңгейде қолдануға міндетті. Бұл – халықаралық тәжірибеде әбден орныққан қағида. Тәңір тілекті беріп, біз бұл кедергілерді еңсеріп келеміз. Қалай болғанда да елімізде тілдік ахуалдың бұрынғымен салыстырғанда айтарлықтай оңалғанын айтуға тиіспіз. Әлбетте, бұдан көңілді марқайтып, арқаны кеңге салу деген ұғым тумауы керек. Керісінше, құрғақ уағыз бен жылаңқы уайымды қойып, ел иесі, жер иесіне жарасар лайықты деңгейден көрініп, мемлекет құраушы ұлтқа тән өрелілік танытуымыз қажет.
Осы орайда мемлекет құраушы ұлт қандай болу керек, оған жүктелер жауапкершілік түрлері қандай, бұл талаптарға сай болу үшін нені қолға алу керек, неден бас тарту қажет, қандай құндылықтар мен өлшемдерді ұстану керек және т.б. тәрізді сауалдар андағайлайды. Мұндай сауалдар отарлық бұғауынан қол үзіп, тәуелсіздігін жариялап, бетке ұстар бағытын айқындап жатқан елдердің алдынан шықпай қоймайды. Елдің бұдан кейінгі беталысы мен болашағы да осы сауалдарға қандай жауаптар таба алуында және соған сәйкес амалдар қолдануына байланысты болмақ.
Осы орайда мемлекет құраушы ұлтқа тән қасиеттерді өз тарапымыздан тізбелеп көруді жөн көрдік. Біздіңше, ең алдымен мемлекет құраушы ұлт өз ана тілін жетік меңгеруі тиіс, екіншіден төл тарихы мен салт-дәстүріне қанық болуы, үшіншіден, дәстүрлі діни нанымына берік, төртіншіден, кең ойлап, кесек пішетін ірі болуы (кінәмшілдік пен шікәмшілдік әлсіз, аз ұлттарға тән қылық), бесіншіден, білімді әрі өз ісінің кәсіпқой шебері болуы, алтыншыдан, рухы асқақ намысқой болуы тиіс. Өзінің төл ұлттық құндылықтарын қадірлей алған адам ғана өзгенің мұң-мұқтажын терең сезініп, қадіріне жете алмақ. Өйткені, өзін жарылқай алмаған адамның өзгені жарылқай қоюы қиын. Сондықтан да өзін сыйлайтын әрбір ел жоғарыда біз келтірген қасиеттерді жоғары бағалап қана қоймай, өзінің күнделікті ұстанымына айналдырады деп ойлаймын.
Бұл мәселе өткен ғасырдың бас кезеңінде тарих сахнасына шығып, ұлттың ұлы мұраты жолында аянбай еңбектенген Алаш арыстарын да толғандырған. Қазақ қайтсе іргелі ел болады деген мәселеге келгенде Ахмет Байтұрсынұлы: «Қазақтың іргелі елдермен терезе теңестіруі үшін үш нәрсе керек. Қазақ мықты, бай һәм білімді болу керек. Мықты болу үшін бірлік керек, бай болу үшін кәсіп керек, білімді болу үшін оқу керек. Осы үш керектің жолында жұмыс істеу керек», деп нақты әрі айқын тұжырымдаған. Аталған керектер қазіргі кезде де күн тәртібінен түсе қойған жоқ.
Енді жоғарыда келтірілген қасиеттерді қазіргі қазақтың бойынан таба аламыз ба деген мәселеге келсек, аузымызды қу шөппен сүртуге қақымыз жоқ. Қазіргі кезде қазақтың етек-жеңі жиылып, еңсесі тіктелді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы сана мен қазіргі сананы салыстыруға келмейді. Жеткен жетістіктеріміз де, жіберген кемшіліктеріміз де бар. Ендігі мақсат – жетістіктерімізді еселеу, кемшіліктерімізден арылу болғаны жөн.
Өзіне деген сенімділік оты әлсіреген кезде рух жасиды, қайрат қайтады. Кембағалдық психология бас көтереді. Еліктеушілік, өзгені зор, өзін қор тұтушылық, жаттың ығына жығылушылық, өзгенің тілін, мәдениетін өзінің мәдениетінен артық көрушіліктің негізінде кембағал түсінік жатыр. Ал бұл дегеніміз әрбір кеудеде сенімсіздік ұясын салады деген сөз.
Осыдан екі жыл бұрын Алматы қаласындағы орта мектептердегі тілдік ахуалға талдау жасағанда, орыс тілді мектептердің 70 пайыздан астамын қазақ балаларының толтырып отырғанын көріп шошығаным бар. Бұл – қазақ тілінің мемлекеттік тіл болғанына 19 жыл, тәуелсіздік алғанымызға 17 жыл болғанда орын алып отырған жағдай! Қазақ ата-аналарының әлі күнге өз балаларын орыс тілді балабақшалар мен мектептерге сүйрелеп жүргенін көріп не жыларыңды, не күлеріңді білмейсің. Бұлардың ішінде елім, жерім, тілім деп шет елдерден өз отанына оралған қандастарымыз да кездеседі. Міне, осының бәрінің астарында Қазақ елінің, қазақ тілінің болашағына деген сенімсіздік жатыр. Сенімсіздік пен күмәншілдік жегі құрт секілді. Тұтас ағзаны ірітіп, іштен ыдыратады. Сондықтан, ең алдымен, адамның өзіне деген, мемлекетке деген сенімін орнықтыру керек. Сенім орныққаннан кейін рух оянады, жігер ширайды, қайрат артады. Сонда ғана қолға алған іс өнімді, берекелі болады. Қол жетпес асқақ армандар ақиқатқа айналады. Елбасының тәуелсіздікті баянды ету жолында атқарып келе жатқан істерін көктей шолғанда, оның ұзын-ырғасынан осынау арманды аңсарды аңғарамыз.
Дүниеде ең қиыны – сананы өзгерту және шыңдау. Сана барынша консервативті болып келеді. Баяу өзгеріске ұшырайды. Бұл оның табиғатына байланысты. Таптаурынға айналған қателіктердің өміршең болатыны да осыдан. Сананың шұғыл өзгеруіне аса үлкен оқиғалар, зор сілкіністер әсер етеді. Табиғи ырғақты аяңмен жүру ұзақ уақытты қамтиды. Тәуелсіздіктің жиырма жылдығына қадам басар қарсаңға дейін атқарылған істерді елдің санасына жаңа тұрпатты мемлекет құруға лайықтап өзгертуге бағытталған шаралар, елдің болашағын баянды ету жолындағы өрелі істер деп бағалауға негіз бар.
Айтарлықтай, хандарымыз бен бектерімізді, батырларымыз бен билерімізді, ақындарымыз бен жазушыларымызды, ғалымдарымыз бен дарындыларымызды айтулы күндеріне орай ардақтауымыз тарихи сананы қалыптастыруға, елдік дәстүрді жалғастыруға арналған игі істер деп білеміз.
Тәуелсіздік алып, төңірегімізді түгендей бастаған шақтағы біздің де алдымен қолға алған шаруаларымыздың бастысы осы еді. Талайлы тарихымыздағы ақтаңдақтарды аршып, ардагер ұлдарымызды халқымен қайта қауыштыру, көкірегіне сөз қонған, өнер тұнған өнерпаздарымыздың мерейтойларын атап өту, ел бастаған көсемдерімізді, сөз бастаған шешендерімізді, найза ұстаған батырларымызды еске алу секілді сан алуан шаралар – осы мақсаттың көрінісі еді. Экономикалық жағдайымыз қиын, тұрмысымыз шатқаяқтап тұрған кездің өзінде осындай қадамдар жасалды. Бұл – санамыз оянсын, рухымыз шалқысын деген амал. Бұл іс нәтижесіз болған жоқ.
Дүниенің төрт бұрышында тарыдай шашылып жүрген бар қазақтың басы қара шаңырақта түйісті. Соның арқасында қандастарымыз отанға оралып жатыр. Елге ел қосылса құт деген осы емес пе?!
Елбасының бастамасымен астананың Арқа төсіне ауыстырылуы, Астана атты сәулеті мен сәні келіскен жаңа қаланың бой көтеруі, «Болашақ» бағдарламасы арқылы сан мыңдаған баланың шет ел асып, әлемнің үздік оқу орындарынан білім алуға қол жеткізуі, т.б. дүниелердің баршасы да қазақ қоғамын өркендетуді, болашағын кемелдендіруді көздеген әрекеттер емес пе? Еліміздің әл-ауқаты әлі де оңала алмай тұрғанның өзінде арнайы білім бағдарламасын түзіп, талапты шәкірттерді дүниенің төрт тарабына аттандыруы да Елбасының ел мен жерге ие болар өскелең ұрпақ қамын ойлағандықтан туған қадам екені даусыз.
XXI ғасыр – білім мен ғылым ғасыры. Ақыл мен сананың, білім мен біліктің бәсекеге түсер ғасыры. Білімі асқан ел көркейетін, білігі кемшін ел кері кететін кез де осы. Бұл әлем жұртшылығы мойындаған ақиқат. Сондықтан да ертеңін ойлайтын, болашағына үмітпен қарайтын көшелі ел, ең алдымен, ұрпақ тәрбиесіне, шәкірт біліміне ерекше көңіл бөледі. Елбасының бұған үнемі назар аударуы да сондықтан деп білеміз.
Еуропа қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының тізгінін қолға алып, оның алқалы жиынын Астанада өткізіп, азулы елдердің басшыларын жинауымыз да мәртебелі де мерейлі іс болды. Әлемдік геосаяси кеңістікте өз орны әлдеқашан әйгіленіп, халықаралық ахуалға ықпалы жүріп тұрған алпауыт елдер үшін бұндай жиын кезекті шаралардың бірі болуы мүмкін. Тарихи өлшем тұрғысынан алғанда, тәуелсіздігін жариялағанына жиырма жылға жетер-жетпес уақыт өткен біздің еліміздің мұндай мәртебелі жиын өткізуі алыс-жақын елдердің Қазақстанды мойындауы, санасуы деп таныған орынды, халықаралық саясатта өзінің дербес орнымен белгілі деген сөз.
Осында аталған жәйттердің бәрі де жоғарыда сөз болған мемлекет құрушы ұлтқа тән қасиеттерімізді нығайтудан, ел ертеңіне деген сенімді күшейтуден бастау алып жатқан игі амалдар деп танимыз. Әрине, батпандап кірген аурудың мысқалдап шығатыны даусыз. Сең бұзылды, көш қозғалды. Ендігі бөгеттерге бой алдырмас жағдайға жеттік. Осыған тілекші ғана емес, тізе қосушы бола алсақ, тілекті Құдайдың бергені.
Шама-шарқымыз жеткенше елдікті танытар, елдікке бастар шаралар туралы бірқатар мәселелерді қозғадық. Десек те қандай бір істің өміршең әрі ғұмырлы болуы үшін ол негізінен жастар тарапынан қолдау табуы тиіс екендігін ұмытпағанымыз жөн. Жастардың ойын қозғап, жүрегінен орын алып, алға құлшындырмаса, бұл істің аяғы сұйылатыны сөзсіз. Қазір үгіт-насихаттың уақыты өткен. Жастар – прагматик. Бар нәрсеге байыппен қарап, оның тиімділігі, берер пайдасы тұрғысынан кесіп-пішеді. Жалаң ұран, жадағай сөз, даңғаза аттанға бой алдыра қоймайды. Сондықтан ұлттық мұраттарға бастайтын жобаларды қолға алғанда, оның жалпы жұртшылықтың ойынан шығуын, жүрегін иітуін, алға құлшындыруын, ұзақ мерзімді қамтитын ауқымды болуын ескерген орынды. Оның шешімін көрсету де жеткіліксіз. Нақты іс қана мәселені шешеді. Қоғамдық ұйымдарымыздың қоғамдық ойға қозғау салумен ғана шектелмей, қол жәрдемдерін де ісімен көрсеткендері абзал.
Қазіргі кезде қоғамдық ұйымдардың, олардың ішінде жастар ұйымдарының саны артты. Алайда бұлардың қатарында тіл, ұлт мәселесімен айналысатындары аз. Осы кезге дейін олардың бірде-біреуі тіл мәселесіне бас қатырмайтын. Соңғы жылдары ғана қазақ жастарының белсенділіктері артуда. «Болашақ». «Тіл және рух» деген жастар ұйымдарының жұмыстары көзге түсіп жүр. Сондықтан тіліміз бен дініміздің, салтымыз бен санамыздың, еліміз бен жеріміздің болашағын ғұмырлы етеміз десек, жастар ұйымдарының осы тараптағы қатарын көбейтуге күш салғаны жөн. Мемлекеттік органдар жағынан жыл сайын әлеуметтік жобаларды жүзеге асыру үшін бөлінетін гранттарды анықтағанда осынау бағыттарға басымдық берілуі керек. Өйткені, біздер үшін болашақ туралы сөз – тіл мен діл, салт пен сана, дәстүр мен үрдіс, ілім мен білім, тәлім мен тәрбие, өсиет пен өнеге, әдебиет пен мәдениет сияқты қазақ халқы үшін аса қасиетті ұғымдар деген сөз.
Қай кезде де жүйелі, жоспарлы түрде жүргізілген жұмыстар ғана нәтижелі болады. Мақсаттың айқындығы, оған жету жолдарының дәлдігі көздеген нәтижеге жеткізбей қоймайды. Олай болса, тәуелсіздіктің тұғыры – туған тіліміздің өрісті болуы үшін мемлекеттік тілге көшудің бірыңғай өлшемдері белгіленуі тиіс.
Сол секілді біз сөз барысында мемлекет құраушы ұлт қандай болуы керек, оған қандай міндеттер жүктеледі деген сұрақтар төңірегінде аз-кем өз ойымызды ортаға салуға тырыстық. Бірақ бұл аздық етеді. Осы мәселені де жан-жақты талқылай түсу қажет. Бұл айтылғандардың барлығы да елдікті, тәуелсіздік пен мемлекеттілікті нығайту бағытындағы көкейде жүрген ойлар. Ой ойды қозғаса, амалға жол ашса, мақсаттың орындалғаны.
Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик.