Биязы жүннің қадірі неге қашты?

Елімізде жүннен иірілген жіпке деген қажеттілік 200 тоннадан асады. Демек, ішкі нарықта биязы жүнге сұраныс бар. Жеңіл өнеркәсіпте өзімізді тауармен 9 процент қана қамтамасыз етіп отырамыз, яғни импортқа тәуелдіміз. Жыл сайын импорт артып келеді және экспорттан 10 есеге асып түседі. Аса қажетті тауарды сырттан тасимыз. Эко­но­микалық тәуелділіктен арылу үшін өзімізді кем дегенде 30 про­цент тауармен қамтамасыз етуіміз керек. Қазақстан жеңіл өнеркәсіп секторларын дамытуға қажетті нарықтың барлық мүм­кіндіктеріне ие. Бұл саланың әлеуметтік маңызы өте жоғары, өйт­кені халықты жұмыспен қам­ту үшін аталған саланы дамы­ту ерекше мәнге ие. Мәселен Үн­діс­тан, Қытай, Түркияда же­ңіл өнер­кәсіп саласында тұр­ғын­­дар­дың 21 проценті жұмыс істейді.

1996 жылы Гонконгтан кел­ген бизнесмен Павлодар облы­сы­ның Бесқарағай асыл тұқымды қой зауытынан өндірілген бар­лық биязы жүнді (100 тонна ша­масында) сатып алып, Аягөз­дегі фабрикада жудырып алып кетті. Қазір сол бизнесмен Шанхайда жүн фабрикасын ашып, қой, ешкі және басқа да мал­дың жүндерін өңдеумен айна­лысып пайда табуда. Ол еліміз­ден барған делегацияға осы жұ­мысты бастауға негізгі себеп бол­ған Бесқарағай зауыты қой­ларының жүні екенін айтқан екен. Бұл елімізге келіп жүнді са­тып алған бірден-бір бизнесмен екенін айтуымыз керек. Негізінен сатып алу жұмысы дұрыс жолға қойылмағандықтан, делдалдардың өз пайдасын көздеуінен осы мәселе бойынша үлкен келеңсіздік пайда болды.

Биязы жүннің бағасы әлемдік нарықта, сапасына байланысты 4-15 долларға тең, ал елімізде 1 долларға, тіпті одан да төмен бағаға сатылады. Қазіргі кезеңде әлем нарығында жүн жіңішкелігі жоғарылаған сайын оның бағасы өседі. Бір кило жүннің 58-60 өлшемдік сапалы болғандағы (24-26 мкм) бағасы – 4-5 доллар, ал 64-70 сапалы болғанда – 10-15 доллар тұрады. Сондықтан әлемде жіңішкелігі жоғары жүн беретін тұқымдар өсірілуіне көп көңіл бөлінеді. Ватикан және Жапонияның императорлық үйі жіңішкелігі 14-16 мкм жүнге аустралиялық фермерлерге 10 жыл бұрын тапсырыс береді екен. Осындай жүннің 1 килосының  бағасы – 140-200 доллар. Аустралияда биязы жүнді қойлардың жүн талшығының жіңішкелігі негізінен 18-21 мкм. Жаңадан тез жетілгіш, жүнінің жіңішкелігі 18-21 мкм болатын етті-жүнді бағыттағы «доне» және аустралиялық етті меринос қой тұқымдары шығарылды.

Бұл тұқымның еті жақсы же­тіл­ген. Қошқарлардың орташа тірілей салмағы – 130 кило, сау­лық­тары – 80-90 кило. Он апталық қозылардың салмағы орташа – 50,0 кило. Жоғары етті сипаттарымен бірге одан 70 өлшемдік сапалы жүн қырқылады, орташа таза жүн түсімі – 4-5 кило. Біздің елде осындай тұқымдарды пайдалану арқылы ет-жүн өнімін өсіруге және сапасын жақсартуға болады.

Жіңішкелігі 70 өлшемдік са­паға сәйкес (18-21 мкм) жүн қазіргі әлемдегі сұранысқа сәйкес келеді. Негізінен биязы жүннің бағасын сапасына байланысты реттеу керек. Бұл үшін жүнді сертификаттап, оны өңдейтін фабрикаға өткізу мәселесін шешу керек. Бізде өндірілетін биязы жүннің бағасын әлемдік нарық бағасының 50-60 процентіне жеткізу арқылы осы саланың рентабельді болуын қамтамасыз ете аламыз. Еліміздегі табиғи жайылымдарды дұрыс пайдалану арқылы жүн, ет өндірудің табысты болуына қол жеткізуге болады. Мысалы Алматы об­лы­сындағы «Қаратал» асыл тұқым­ды зауытында қойдың қорекке сұранысының 90 проценті тек табиғи жайылымды пайдалану арқылы шешіледі. Бұл ет, жүн өндірудің өзіндік бағасының төмендеуіне, жүннен алынған маталардың бәсекелестікке лайық болуына оң әсерін тигізеді.

Қой малы табиғи жайы­лым­ның сапасына да оң әсер етеді. Қой ешқандай мал түлігі ауызға алмайтын арам шөптерді, жалпы 500-ден астам шөп түрін жейді. Адам өміріне қауіпті қа­ра­құртты жеген қой семіре түседі. Табиғи жайылымдарды қой түлігін дұрыс пайдалану арқылы көптеген арам шөптерден арыл­туға болады, бұл табиғи жайы­лымның жақсаруына әсер етеді.

Мемлекетімізде 64 сапалы және одан да жоғары (70-80 сапалы) биязы жүн өндірісін субсидия­лау туралы заң қабылданысымен Алматы облы­сында «биязы жүн тұқымын өсіру» ас­социациясы құрылды. Олар суб­сидиялауға 60 түрлі сапалы жүнді қосты. Жүн сапасын зертха­нада тексеру жұмысын тоқтатты. Осындай білімсіз шешім қабылдау арқылы биязы жүн шаруашылығына көп зиян келтірілді. Ет мәселесін шешу мақсатында биязы жүнді қойларды жартылай биязы, биязылау тұқымдармен будандастыру өріс алды. Ешқандай ғылыми зерттеусіз жүргізілген жұмыстың нәтижесінде көптеген биязы жүнді қой шаруашылықтарында тө­менгі сапалы будандар өсірі­луде. Жүн сапасы өте нашар, ет өн­дірудің де артқаны шама­лы. Ал шындығына келсек, елі­міз­­дегі және әлемде өсірілетін жо­ға­ры өнімді қой тұқымдарын (аус­тралиялық етті меринос, до­не, солтүстік қазақ мериносы, оң­түстік қазақ мериносы) дұ­рыс пайдалану арқылы, қойдың жүн мөлшерін, сапасын, тірі­лей салмағын, тез жетілгіш­ті­гін арттыруға болатынын жүр­­г­і­­зіл­ген ғылыми жұмыстар көр­сетті.

Жоғары сапалы биязы жүн өндірудің экономикалық тұр­ғы­дан тиімділігін арттыру үшін оны сапасына байланысты әлем­дегі нарықтың бағасына сәйкес­тендіру керек. Елімізге қажетті мөлшерде жүн өңдеу жұмысын жандандыру керек. Алматы облысындағы Қарғалы фабрикасы және Жамбыл облысындағы жүн фабрикаларын дұрыс жолға қойсақ, бұл мәселені түбегейлі шешуге болады. Моңғолияда қой, ешкі, түйе жүнін өндіру, одан жіп, мата алу жұмыстары дұ­рыс жолға қойылған.

Қой жүні талшықтарының жіңішкелігін зертханда тексеру керек. Қой шаруашылығы институтының лабораториясында Аустралиядан алынған OFDA-200 аппараты арқылы 1 минутта 15 000 жүн талшығының жіңішкелігін, біркелкілігін анық­тауға болады.

Биязы жүн шаруашылығы өте жақсы дамыған Аустралияда сапалы жүн өндіру, өңдеу, сату мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бұл елде жүн өндірушілер корпорациясы (АҚШ) фермерлердің тиімді жұмыс істеуіне қолдаушы болып отыр. АҚШ нарықтық экономикаға сатылатын жүннің, аукционда сату және жүн сату ережесіне өзгеріс енгізу, сатып алушыға сату немесе өң­деу­ге жіберу мәселелерін реттеу ар­қылы оң әсерін тигізуде. Олар қыр­қылған және сатылған жүннің мөлшеріне байланысты 8,0 процент салық жинайды. Осы жиналған соманың 6,0 про­центін ғылыми-зерттеу жұмы­сына береді.

Сондықтан әлемдегі ең бағалы генотиптерді (аустралиялық етті меринос, доне) еліміздегі асыл тұқымды зауыттардың қой­ларымен шағылыстыру арқылы биязы жүнді қой тұқымдарын көбейтуге болады.

Жыл сайын 3-4 ай жалақысыз жұмыс істейтіндіктеріне қара­мас­тан, ғалымдар мен шаруашылық мамандарының бірігіп жұмыс жүргізу нәтижесінде биязы жүн­ді бір тұқым, үш тұқымішілік тип­тер шығарылды. Бұлар жайы­лымда бағуға бейімделген жүн сапасы жоғары, ірі салмақты, тез жетілгіш, нарықтық эконо­ми­каның сұранысына сәйкес өнім беретін қой тұқымдары.

Ұзақ жыл жүргізілген жұмыс­тардың нәтижесінде елімізде асыл тұқымды қой зауыттары, шаруашылықтары құрылды. Олар асыл тұқымды мал өсіру, оны басқа шаруашылықтарда пайдалану арқылы қой өнімдерін арттыруға көп әсер етті. Бірақ түрлі себеппен қазіргі кезде осындай шаруашылықтардың статусын жоюға бағытталған «асыл тұқымды мал» деген заң қабылданды. Қой шаруашылығы өте жақсы дамыған Аустралия, Жаңа Зеландияда асыл тұқымды қой шаруашылықтары 100­150 жыл бойы сақталып, осы саланың дамуына негізгі себепші болып отыр ғой. Неліктен елі­мізде «асыл тұқымды мал шаруа­шылықтың» орнына «асыл тұ­қымды мал» деген статус қа­был­дануда? Негізінен мұндай статус қой түлігі негізгі шаруашылыққа жатпайтын еуропалық елдерде пайдаланылады. Оларда әр ша­руашылықта қой басы 50­60 шамасында болады. Мысалы Фран­цияда орта есеппен әр шаруа­шылықта қой саны 40­50 бас мөлшерінде. Ал біздің елде қой басы әр шаруашылықта – 600-ден 10 мыңға дейін және одан да көп. Аустралияда әр шаруашылықта қой саны мыңдап саналады. Неге біз қой шаруашылығын да­мыту арқылы әлемге атын шы­ғарған Аустралия, Жаңа Зелан­дия тәжірибесінен бас тар­тып, қой өсіруді пайдалы деп са­намайтын еуропалықтар тәжіри­бесіне жүгінеміз? Осыны жаңа заңды әзірлеушілерден түсін­діріп беруді сұраймыз.

Елімізде қой шаруашылығы кәсіпкерлер палатасы құрылды. Әрине, палата осы саланы дамы­туға бағытталған жұмыс жүргіз­се, құптарлық жағдай. Ал па­ла­таның бағдарламасы мемле­кетімізде жүргізілетін жұмыс­тар­дың көшірмесі сияқты. Осы па­­латаға қабылданған шаруа­шы­лықтар әр бас малға 2500 теңге субсидия алады. Осы суб­си­диядан палатаға әр бас қой­дан 200 теңге төленуі керек. Па­латаға мүше болу үшін әр бас малға 5­6 парақ қағаз толтыру керек. Егер шаруашылықта 1 мың бас мал болса, оған 5000­6000 парақ қағаз толтыру керек. Онда әр малдың карточкасына үш реттеп ата­тегін, әр жылғы өнімділігін, тұқымдарының көрсеткіштерін, т.б. жазу керек. Көптеген шаруашылықта қой басы 2 мыңнан 10,0 мыңға дейін және одан да көп. Сонда қаншама қағаз толтыру керек. Бұл қаншама материалдық шығын шығару және адам күшін пайдалану керектігін көрсетеді. Міне, осындай қойыртпақ тудырып отырған ұйымды құрып, елеулі өкілеттік берудің пайдасы қанша?... Аус­тралияда қағазбастылық жоқ­тың қасы. Себебі әр фермер өз ша­руашылығында қандай малдың пайдаланылғаны туралы біледі, керек кезінде тиісті өзгерістер енгізіп отырады. Оларда асыл  тұқымды шаруашылықтың аты паспорт ретінде қолданылады. Мә­селен, «Коллинсвилл» шаруа­шылығының қойы дегеннің өзі осы малдың асыл тұқымдық сипатына кепіл болады.

Қолда барды жоғалтып ал­май, оны дамытып халық игі­лігіне пайдалансақ, қойдың бия­зы жүнді саласы нарықтық эко­номикаға тиімді болатыны анық. Одан жоғарғы сапалы биязы жүн және бағлан қозы етін алуға және экспортқа шығаруға болады.

Алтынбек НАРТБАЕВ,

Қой шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми  қызметкері, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы