Өйткені көпшілікке бұл пікірдің өзі шындықтан онша алыс та емес, әрқайсымыздың күнделікті көріп, іштен тынып күңіреніп жүрген жағдай болса, қайтерсіз.
Аулаларда ұзақты күн, түннің бір уағына дейін көбіне доп теуіп, иә басқадай ойнап жүрген жас өскін балалардың орысша айқай-шу, шат дауыстары жер жарып, жаңғырығып жатады. Арасында орысша тұздықты былапыт сөздер де кетіп жатады. Аялдамаларда, автобустарда, сауық-сауда орындарында сүйкімді кішкентай ғана жеткіншек ұл-қыздармен орысша сөйлесіп тұрған әжелерді, жас аналарды көресіз. Бір қызығы, әлгі сүйкімді бала судыратып орысша шүлдірлеп жатқанда біртүрлі, сүйкімінен айрылып жүре беретін сияқты. Әрине, ара-арасында, оқта-текте қазақша сөйлесушілерді де ұшыратасыз, бірақ ондай жұбаныш тым сирек, көтермелеп айтсақ, онның бірі ғана.
Көңілге тіптен қонбайтын бір түсініксіз нәрсе сол, күллі сабақ қазақ тілінде жүретін, жас ұрпағымызға білімді ана тілімізде беріп жатқан қазақ мектептеріне бара қалсаңыз, онда да көретініңіз – үзіліске шыққан оқушылардың дәліздерде, аулаларда бір-бірімен орысша шуласып, дуылдасып жатқаны. Әсіресе, осы бір жағымсыз жайт ақылға мүлдем сыймайды-ақ. Тілді, ділді, дәстүрді сақтайды деп үміт артып ұлттық мектепте оқытып жатқан, ұлт болашағы дейтін қаракөз балдырғандардың өз ана тіліне деген мұндайлық немқұрайдылығы, селт етпес самарқаулығы қайдан шығады, қайдан туындайды? Жанды жаралайтын, көңілді налалайтын осындай келеңсіздіктердің түп тамыры қайда жатыр, сіңірдей созылып бітпей қойған сірі себебі неде?.. Иә, шарасыздықтан сұрақты осылай қоюға тура келеді.
Әлбетте, осы бір тағдыршешті мәселеде ешкім де кінәні өз мойнына алуға құлықсыз. «Бұған кінәлі теледидар мен интернет» дейді желідегі бір жазарман. Екіншісі орта мен көшені кінәлайды. Үшіншісі бар кінәні ана сүтімен бірге ана тілін дарытпаған, нәрестені шарана кезінен бастап уыз тәрбиеге жарытпаған ата-анаға аударады. Енді біреулер сын жебесінің ұшын балабақша мен білім беру саласына әкеліп тірейді. Бұлардың ешқайсысын дұрыс емес, орынсыз деп айта алмаспыз. Соған қоса, өз тарапымыздан қазақ тілін қазақ ұрпағының меңгеруі орайында осындай түйткілді қиын жағдай қалыптасуында ең алдымен қазақтың өзі кінәлі дер едік. Иә, өзіміз.
Бірақ кінәліні іздеп тауып, айыбын бетіне басқаннан мәселе өздігінен шешіле қалмасы және анық. Жұрттың бәрі прагматик болып алған. «Ұлттық намыс» деген нәрсеге, жұқалап айтқанда, пысқырмайтын болып барады, әрі-беріден соң соған шақырып пафосты әңгіме айтқан пақырыңның өзін күлкі қылады. Қайтеміз, «қазақ пен қазақ бір-бірімізбен қазақша сөйлесейікші» деген риясыз жөн сөзге де илікпеген қазақпыз ғой. Баласымен әуелі өзі бастап басқа тілде сөйлесуші қандастарымыз «неге бұлай?» дегеніңе бет бақтырмайды, солай болуының, қазақ баласының тілі қазақша емес, орысша шығуының мың түрлі сылтау-себебін алға тартады. Қалай үгіттесеңіз де, қазақ тіліне иімейді, ықылас танытпайды. Ойпырым-ай, өз қазағына өгей боларлықтай қазақ тілі неден жазды деп кей-кейде қапаланатынымыз да осындайда.
Әрине, исі қазақ барда, тәуелсіз Қазақ елі барда қазақ тілі де бар, өмір сүре бермек. Барлық басқа халықтардың тілдері сияқты, қазақ тілі де санғасырлық замандардың толағай толғағымен дүниеге келген. Киесі қара жерден де ауыр, ұлттың бар қасиетін бойында сақтаған сондай қазыналы қара қазан тілімізді құрметтемеу, күнделікті өмірдегі қолданысын күрмеп ұстау ешбір қисынға келмейді. Проблеманың асқынғаны соншалық, бұл от басында, ошақ қасында айтылып шешілетін мәселе төңірегінен мүлдем алыстап кеткен. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі іс жүзінде, нақты өмірде Ата Заңда айтылғандай дәрежеде көрініс табуы үшін қосымша тетіктерді заңнамалық түрде іске қоспаса, істің ілгері басуы неғайбіл.
Осы арада мынадай бір ой келеді. Антикалық дәуірдің ғұламасы Архимед: «Менің қолыма тұтқа беріңдерші, мен дүниені төңкеріп тастайын!» деген екен. Сол сияқты, қазақ тілінің уақыт өткен сайын меңдеген мәселелерін біржола шешу үшін жаңағыдай бір мықты тұтқа қажет сияқты. Біздің пайымдауымызша, ондай тұтқа – қазақ тіліне деген қажеттілік. Заңды негізде тілдің қолданыс аясын барынша кеңейтетін өмірлік жағдайлар туғызылмаса, мемлекеттік мекемелер, қаржы, банк, сот жүйелері мемлекеттік тілге сөз емес, іс жүзінде көшпесе, қазақ тілінің басындағы қазіргі бұлты тарқамайды. Қазақ тілінің қыдырындай құтқарушысы, барлық түйткілді мәселелерін төңкеріп тастайтын тұтқасы − ана тілімізге деген қажеттілік дейтініміз де сондықтан.
Бір қуанышты хабар: Астана іргесіндегі Қоянды ауылындағы мектепте биыл 18 қазақ сыныбы ашылатын болыпты. Соған жалғас Талапкер, Қосшы ауылдарында да қазақ сыныптары жылдан-жылға көбейе түсіп отыр. Тіл тұтқасы, қазақ тіліне деген қажеттілік осы жас жеткін болашағымыз үшін ауадай қажет.
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
«Егемен Қазақстан»
