ТОЙЫМСЫЗДЫҚҚА ТыйЫМ БОЛА МА?

“Қолыңнан келіп тұрса, қоны­шы­­нан бас” дегенге құныққан ал­пауыт монополистердің араны бар­ған сайын ашылып барады. Ақпан­ның ақырған аязындай тариф атау­лы тіпті жүгенсіз кетті. Барыс жылы басталысымен-ақ табиғи монопо­лис­тер бәсекеге түс­кен­дей тарифте­рін жарыса қымбатта­тып жіберді. Қоғамымыздың аз қам­тамасыз етілген топтары мен зейнет­кер­лер шектен тыс өсіп кеткен ком­му­налдық қызмет ақыларын қалта­ларындағы соңғы тиындарына дейін қағып, зорға төлейтін күйге түсті. Ұлттық банк таратқан ресми де­ректердің өзінен-ақ табиғи моно­по­листер тарифтерінің барыс жылы­ның басында батпандап өскенін байқауға бо­лады. Мәселен, қаңтар айында азық-түлік тауарлары 3,9 пайызға қымбаттаса, ақылы қызмет түрлері 10,1 пайызға артқан. Осы рес­ми дерек көздері бойынша, эл­ектр қуатының тарифі 9,0 пайызға, телефон байла­ны­сы 11,1, суық судың бағасы 10 пай­ызға жуық өсіп шыға келген. Ал кейбір өңірлердегі жарық пен жылу тарифінің шарық­тауы мүлде ақылға сыймай барады. Мәселен, Көкшетау, Өскемен қала­ларының зейнеткерлері бір күнде бірнеше есе өсіп шыға кел­ген электр қуатының бағасына на­ра­зылық білдіріп, көшеге де шықты. Табиғи монополия субъектілері жыл сайын тарифтерін өсіретін кезде су және кәріз құбырларының, же­­лі­лер мен негізгі қорлардың ес­кір­ген­ді­гін желеу етіп шыға келеді. “Баяғы жар­тас, бір жартас” демек­ші, кеңес­тік дәу­ірден қалған құбыр­лар мен желі­лердің ескіргендігін желеулетіп, мо­но­полистердің “жы­лу” жинап келе жат­қанына да жи­ыр­ма жылдың жүзі болды . Қара­пай­ым халықты қашанғы ал­даусы­ратады? Сол моно­по­лист ал­пау­ыттар кешегі ортақ игі­лік болып кел­ген, миллиардтаған қар­жыға са­лынған электр станса­лары мен жы­лу орталықтарын, су арналары мен тарату желілерін тегін иеленді емес пе. Олар ортақ игілікті тегін иелен­ген кезде құрылымдық желілерін жаң­ғыр­тамыз, негізгі қорларға мол инвес­ти­ция салып, жаңартамыз деген келі­сім-шарттар жасасты ғой. Басқасын былай қойғанда, сол құ­бырлар мен желі­лердің жыл сайын тым болма­ғанда бір-екі шақыры­мын жаңартып отырған күннің өз­ін­де жиырма жыл­дың ішінде бүкіл еліміздің комм­у­налдық инфрақұ­рылымын ауысты­рып шығатын уақыт болды. Үстіміздегі жылғы 22 қаңтардағы Үкіметтің есебі тыңдалған арнайы ке­ңесте Елбасы Нұрсұлтан Назар­баев “ Осыдан 10-15 жыл бұрын жеке меншік инвесторлар еліміздегі жылу электр орталықтарын, бу қа­зан­дарын және басқа нысандарды меншікке ал­ды. Жасалған келісім-шарттарда олар бұл нысандарға ин­вестиция құйып, күрделі жөндеуден өткізуге, дамытуға міндеттенген, Ал іс жүзінде олар бұл нысандарға көк тиын да салған жоқ. Жылу өн­ді­руші, энергия өндіруші ин­весторлар жа­салған келісім-шарт­тар­ды орын­да­­мады. Сондықтан бұл са­лада нақ­ты тексерістер жүргізіп, жылу және электр өндірушілерді тариф есебі­нен ғана емес, несиелер алып, өн­дірісті дамытуға міндеттеу қажет”, деп атап көрсетті. Мемлекет басшы­сының тікелей бастамасымен әлемдік қаржы-экономикалық дағдарысына қарсы жасалынған іс-қимыл бағдар­ла­масына сәйкес еліміздің инфра­құ­ры­лымдық сала­сын жаңғырту мақсат­тарына Ұлт­тық қордан бұрын-соңды болып көрмеген қаржы бө­лі­ніп, ком­муналдық жүйелер, су, жылу құ­быр­­лары, электр тарату желілері жаңар­тылды. Басқаша айтсақ, мем­лекет есебінен жеке инвесторлар шы­ғыны жабылып, бұл саланың қор­даланып қалған проблемалары шешілуде. Ендеше, табиғи монопо­листердің той­ым­сыздығына жол болсын. Тойым­сыз тариф тәбетін тежейтін Табиғи монополияларды реттеу агенттігі қайда қарап отыр? Елбасының мемлекеттік басқару жүйе­сін жетілдіруге бағытталған Жар­лығынан кейін қабылданған заң акті­ле­ріне байланысты Табиғи монопо­лия­ларды реттеу агенттігі табиғи монополияға жататын ел экономикасы инфрақұрылымдық салаларының бірден-бір реттеушісі болып белгі­ленді. Осыған байла­нысты еліміздегі бүкіл тариф сая­саты Табиғи монопо­лия­ларды рет­теу агенттігінің құзы­ры­на беріліп, бұл саладағы барлық жау­апкершілік бір мемлекеттік органға жүктелді. Ол аз десеңіз, агенттіктен бөлініп шық­қан Бәсекелестікті қорғау агент­тігіне ры­ноктағы бірнеше суб­ъек­тілер өзара келісіп, бағаны өсіріп жібермеуін қадағалау, белгілі бір са­ладағы бір­н­е­ше компания бірігіп ры­нокты жаулап алмауын, моно­по­лия жоқ жерде монополия құрып, бәсе­келестікті жойып жібермеуін бақы­лау міндеті тапсырылды. Ал іс жүзінде “бір қызымнан бір қызым сора­қының” кері келді. Халықаралық ұғымда қалыптас­қан табиғи монополияларды былай қойғанда, біздің экономикамыздың кез келген саласында монопо­листер­ден аяқ алып жүргісіз болып кетті. Тіпті азық-түлік жеткізу саласы, жа­нар-жағармай рыногы, астық сату жүйесі, дәрі-дәрмек тарату бәрі-бәрі мо­нополистерге тәуелді. Кедендік ко­митет елімізге сырттан әкелінетін тау­ар­лар баға­сының шекарадағы қабыл­дан­ған бағадан ішкі рынок­та­ғы баға­сы­ның бірнеше есе жоғары­лап кете­тінін талай ескертті. Мәсе­лен, базар­лар мен қаптаған дүңгір­шектерде саты­лып жатқан қытай жеміс-жидегін алайық. Бұл тауар­лар­ды ұсақ алып­сатарлар ірі монопо­лис­терден алады. Бағаны да солар бел­гілейді. Үлес ал­ған­дай ел рыно­гын өзара бөлісіп ал­ған бұл топтар­дың жүз пайыздан жо­ға­ры пайда таппай құлқындары құ­нық­пайды. Қытай­дан тиынға сатып алған са­пасыз жеміс-жидекті олар шекарадан өтісімен-ақ ондаған есе қымбатқа бұлдайды. Оған ұсақ сауда­герлер өзінің үстеме бағасын қосады. Со­дан барып базардағы баға аспандап шыға келеді. Ал еліміздің оңтүстік өңірле­рінде өсірілген жеміс-жидек пен көкөніс рынокты жаулап алған сол монополистердің кесірінен дер кезінде сөреге түспей шіріп қалады. Баршаға аян осы жағдайды еліміз­дің Табиғи монополиярды реттеу агент­тігі мен Бәсекелестікті қорғау агент­тігі білмей отыр дегенге сену қиын. Мамандардың айтуынша, қаң­тар айында өсіп кеткен инфляцияға та­би­ғи монополистердің тарифті шек­тен тыс көтеруі бірден-бір себеп бо­лып отыр. Табиғи монополия субъек­тілерінің онсыз да ырықсыз кеткен ын­дынын бұл салада “жаң­бырдан кей­ін қаулаған саңырауқұ­лақтай” қап­таған қосалқы делдар ұйымдар ушықтырып тұр. “Қара­ған­ды жарық”, “Көкшетау жарық”, “Астанаэнер­го­сервис” деген сияқты энергетика са­ласындағы қаптаған дел­далдар өздері жарты киловатт энер­гия өндірмесе де қуат көздерін бұл­дап, рыноктағы тарифтің алпа­уыт­тарына айналған. Мысалы, Өске­мендегі осындай энер­гия таратушы монополист өзіндік құ­ны төмен электр қуатын тұтынушы­ларға он есе қымбатқа сатып, айды аспанға шығарып отыр. Еліміздегі монополист субъекті­лердің қожайындары да, олардың қызметін реттейтін органдар да ба­тыстың “табысты арттыру үшін ба­ғаны өсіру керек” деген қағидасына қа­тып қалған. Ал тұтынушыға ұсы­ны­латын тауардың өзіндік құнын азай­тып, сұраныс сапасын қанағат­тан­дыру, бәсекелестікті арттыра отырып, экономиканы дамыту жөніндегі классикалық қағидалар олардың қаперіне де кірмейді. Оның қажеті де шамалы. Өйткені, біздің монополис­тердің тауар шығарып, маңдайы тер­леп жатқан жоқ. Олар өзгенің өндір­генін бұл­дап сатуды ғана біледі. Нақ осы жа­байы­ на­рықтық монополия еліміз­дің эко­номикасын әртараптан­дыру мақса­тындағы стратегиялық бас­тамаларға да күрделі кедергі кел­тіріп отыр. Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ.