Dana halqymyz dala zańyn darhan dástúrimen ushtastyryp kelgeni belgili. Aıtalyq, bala eń alǵash qaz turyp, ústel jaǵalaı bastaǵanda kishkentaı búldirshinniń aıaǵyna ala jip baılap, ótkir kezdikpen tusaýyn kesedi. Áli táı-táı basyp kórmegen balanyń aıaǵyn tusap, ala jip baılaýdyń túpki maǵynasy – «bireýdiń ala jibin attama» degen tuspal eken. Bul jaıly barlyǵymyz bilemiz. Endi sol ala jipti ant buzǵan adam qandaı jaǵdaıda attaýy múmkin, áńgimemizdi soǵan qaraı oıystyrsaq. Sózimizdiń basynda aıtyp ketkendeı, qazaqta qulyp bolmaǵan. Sondaı-aq qazaq urlyq jasap, qundy qaǵazdy qymqyrǵan, jaqsy buıymdy jymqyrǵan adamdy «baýkespe» deıdi. Sóıtsek, ejelgi kóshpeli babalarymyz kıiz úıiniń esigin jippen jaýyp júre bergen eken ǵoı. Álgi balanyń aıaǵyna baılaǵan ala baýyńyz – sol jip. Ala baýdy kesip, ıesiz úıdiń ishin tonaǵan adamdy sol sebepti «baýkespe» dep ataǵan. Odan bólek, el ishinde jaǵymsyz qylyqtary jurtqa jaqpaǵan adamdy «júzi qara», «qarabet» dep jaqtyrmaımyz. Ol da qazaqtyń tyıym tártibinen shyqqan jazaly tirkeske jatady. Keıde aǵaıyn-týys arasynan ordaly rýdyń atyna kir keltirip, urlyqpen aty shyǵyp jatqan adam bolsa, álgi jannyń betine qazannyń maıly kúıesin jaǵyp, elden alastap jiberip otyrǵan. Qazannyń maıly kúıesi kisi terisine qatty sińip ketetini sonshalyq, ony jýyp ketirý múmkin emes jaǵdaı. Qarabet atanýdyń máni osy jazadan paıda bolǵan sóz.
Beıbit kúnde mundaı mysalǵa toqtalýdyń mańyzy qanshalyqty deýińiz múmkin. Búginde úıdiń ishin tonap, bireýdiń qaltasyna túsý bylaı tursyn – qulshylyq qylar Allanyń úıinde osy urlyqtyń órship turǵany ótirik emes. Sondaı-aq qasıetti eskertkishterdiń qundy metaldaryn urlap jatqan qaraqshylardyń qomaǵaılyqtary kóńilderge kóleńke túsirip turǵany ashy da bolsa shyndyq. Adamı qundylyqtardy attap, moraldyq normaǵa jat qaıshy qylyqtarǵa qaımyqpaı baratyn jandardyń ol áreketteri erteńgi urpaq sanasyna keri áserin tıgizeri sózsiz. Qudaı úıine qulshylyqqa baryp, qur shulyqpen qaıtyp jatqandar kúnige kezdesip turady. Namazǵa jınalǵan jamaǵat aıaq kıimderin kire beriske qaldyryp ketetini belgili. Sondaı ýaqytta oraıly sátti ońtaıly paıdalanatyn ákki urylar sý jańa aıaq kıimdi jymqyryp ketý úshin meshitke jınalatyn top quryp alǵan. Keıbir azamattardyń qalta telefonynan bastap, ámııany men ár túrli qymbat buıymdary kúndelikti qoldy bolyp jatady. Jáne bul tek ıslam dinin ustanatyn musylman qaýymynyń arasynda ǵana emes, hrıstıan dininiń de jappar ıege jalbarynar oryndarynda órship tur. Bir sózben aıtqanda álgi baýkespeler qulqyndarynyń ǵana quly emes, qoǵamymyzdyń aıyqpas dertine aınalyp bara jatqandyǵy alańdatady.
Osydan eki aptadaı ýaqyt buryn Qaraǵandydaǵy rım-katolık shirkeýin belgisiz bireýler tonap ketkeni jaıly aqparatty qulaǵymyz shalyp qaldy. Ǵıbadathanaǵa emin-erkin kirgen baýkespe 200 myń teńgeni alyp, taıyp turǵan. Aqsha ońaı jerde saqtalsa kerek. Alaıda qylmysker uzaqqa qashyp qutyla almaı, tártip saqshylarynyń qolyna túsken. Endi ol 5 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy nemese 7 mıllıon teńge kóleminde aıyppul tólep aıbyn jýýy múmkin. Sadaqaǵa jınalǵan qarjyǵa qol suqqan ol adamdy ar soty áli qalaı jazalaıtyny bizge beımálim, árıne.
Urlyqtyń túri kóp qoı. Mundaı urlyqtardyń qatarynda Otan úshin qan keship, maıdan dalasynda batyrlar jaýmen keskilesip jatqanda jaraly bolǵan halyq pen ólgen adamdardy tonaýshy moroderlar da bar. Sol sıaqty qulshylyq qabyrǵalaryndaǵy urlyqtan basqa, qasıetti eskertkishterdiń qundy kirpishteri men qymbat buıymdaryn barymtalaǵan baýkespelerge ne ýáj aıtamyz?
Taıaýda Astanadaǵy ashtyq qurbandaryna ornatylǵan kompozısııalyq eskertkishten ul balanyń qola músinin urlap ketken urlyqshylardyń jaıy ári kúlkili ári qaıǵyly qylyq retinde jurtty dúr silkindirdi. Atalǵan qylmys kezindegi urlanǵan múlikti satyp alǵan adamnyń da ar-ojdany ana qurylym keremet deı almas edik. Asharshylyq qasiretine qoıylǵan eskertkishti ashkózdikpen jymqyrǵan jandardyń ersi qylyǵyn adamnan kóremiz be, qoǵamnan kóremiz be? Esimizge Muhtar Shahanovtyń «Qulpytas kepıeti nemese keri tebý zańy» degen óleńi tústi. Ataqty ǵalym Shoqan Ýálıhanovtyń basyna qoıylǵan mármár qulpytastan dıirmen jasaımyn degen ashkóz bireýdiń kóktasty syndyryp jatqanda kózine qıyrshyq tas ushyp, kórsoqyrlyǵyna kóz soqyrlyǵy qosylyp, aqyry jer qushatyny bar.
Keıde esimizge óz malyn toǵaıǵa aparyp, ózi urlap soıǵan ápendi urylar da túsedi. Ne desek te urynyń aty ury. Qanǵa sińgen ádetten qalaı qutylmaq kerek? Qandaı jaǵdaıda da ishki senim men ishki «meniń» taza bolǵanǵa ne jetsin?
Mıras ASAN,
«Егемен Қазақстан»
