Patshalyq Reseıdiń Qazaq elindegi bilim berý jumysyn eki baǵytta qolǵa alǵany tarıhtan málim. Birinshisi – qazaq jerine syrttan kelgenderdi oqytý. 1850 jyly Orynborda tuńǵysh 7 jyldyq orys-qazaq mektebi ashylǵan. Y.Altynsarın 1857 jyly osy mektepti úzdik baǵamen bitirgen. Sóıtip qazirgi ýaqytta aralas tildi mektepter ataýyna ıe bolǵan bul oqý oryndary patshalyq otarlyq saıasatpen birtindep kirip, keńestik bılik dáýirinde keń qanat jaıyp, táýelsiz el bolǵaly shırek ǵasyr ótse de, tórimizdi bermeı, ana tilimizdi esikke syrǵytyp, es jıǵyzbaı keledi. Patshalyq Reseıdiń jergilikti halyqtan, ıaǵnı qazaqtan tilmáshtar, patsha saıasatyn nasıhattaýshylar, keńse qyzmetkerlerin daıarlaý oqý isiniń ekinshi baǵyty bolǵan.
Uly aǵartýshy Y.Altynsarın qazaq qyzdaryn nazardan tys qaldyrmaı oqýǵa tartý máselesin patshalyq bilim berý júıesine synalap engizýge umtylyp, XIX ǵasyrdyń 80 jyldary kótere bastaıdy. Sóıtip, 1887 jyldyń tamyzynda Torǵaı oblysynda Yrǵyzdaǵy alǵashqy qyzdar mektep-ınternatynyń ashylý qýanyshyna jetedi. (Y.Altynsarınniń tańdamaly pedagogıkalyq muralary. Almaty. «Raýan» baspasy. 1991 j. 178-b.) Orynbor oqý okrýginiń tatar, qazaq, bashqurt mektepterin baqylaıtyn ınspektor V.Katarınskııge: «Sizden Yrǵyzdaǵy qyzdar mektebine bir oqytýshy áıel taǵaıyndap jiberýińizdi surar edim» dep jazyp, bul mektep-ınternattyń qalypty jumys istep ketýine qamqor bolady. (Sonda. 179-b.) V.Katarınskııge 1888 jyldyń 5-qarashasynda joldaǵan hatynda: «Qazannyń 14-i kúni shyqqan edim. Sodan beri Torǵaı, Yrǵyz ýezderin aralap júrmin. Oqýǵa qazaq qyzdaryn jınaý, olardy ornalastyrý úshin, odan keıin qazaq qyzdary ınternatyndaǵy oqý jumysynyń ózin jolǵa salyp jiberý úshin Yrǵyzda eki jetideı otyryp qaldym. Onda istiń betalysy óte jaqsy; alǵashqy kúnnen bastap qol isi úıretile bastady, ony qazaq qyzdary óte unatady, al olardyń ata-analary da máz bolyp jatyr» dep jazady. (Sonda. 187-b.) Osy hatynyń sońynda: «Yrǵyzdaǵy qyzdar ınternatynda qazaq qyzdarynyń sanyn 20-ǵa deıin kóbeıtý týraly gýbernatorǵa usynys engizgen edim. Qolyńyz bosaı qoıǵan kezde osy máseleler jóninde bir suraý salyp kórmes pe ekensiz» dep, ótinish jasaıdy. (Sonda. 189-b.)
Ybyraı Altynsarın qazaq qyzdaryn oqýǵa tartý isine jalpyhalyqtyq sıpat berýdi de keńinen oılastyrady. Patsha ákimshiligine qaıta-qaıta hat jazyp, tıisti qujattar jóneltip, Torǵaı oblysynyń barlyq ýezderinde qyzdar ýchılıshelerin ashýdy ótinedi. Qazan ýnıversıtetiniń professory, ataqty mıssıoner N.Ilmınskııge joldaǵan bir hatynda uly ustaz: «Edáýir serpilip qaldym, qulashty keń sermep jatyrmyn. Yrǵyzdaǵy qyzdar mektebiniń janynan qazaq qyzdary úshin bıyl áıelder pansıonyn ashamyn. Aqtóbede qyzdar mektebin ashtym» dep, habarlaıdy. (Sonda. 183-b.) Taǵy bir hatynda qazaq qyzdaryn oqytý isinde Alash zıalylarynyń ishinde ózine tileýlesteri bar ekenin jazady. «Yrǵyzda mırovoı sýdıa jáne tergeýshi bolyp Álmuhamed Seıdalın isteıdi. Ol qazaqtardy oqytý isine asa yntaly adam. Bıyl ol qazaq qyzdary úshin Yrǵyzda Qazaq saqarasyndaǵy eń tuńǵysh 20 kisilik qyzdar mektebin ashýǵa kómektesti» (sonda, 192-b.) dep, zor rızashylyq bildiredi.
Uly ustazdyń úlken júrekpen, zor yjdahatpen atqarǵan jumystary óz jemisin beredi. Y.Altynsarınniń ózi qaıtpas saparǵa attanǵan soń da kóp uzamaı 1890 jyly Qarabutaqta, 1891 jyly Torǵaıda, 1893 jyly Qostanaıda, 1896 jyly Aqtóbede qyzdar ýchılısheleri ashylady. (Sonda. 9-b.) Sóıtip uly aǵartýshynyń qazaq qyzdarynyń otbasyndaǵy tárbıesin oqý júıesindegi bilimmen ushtastyrýdy kózdegen kúreskerlik qyzmeti zańdy jalǵasyn tabady. Sonyń arqasynda XX ǵasyrdyń bas kezinde ánshi, ustaz Maıra Tastanbekqyzy, jýrnalıst, qoǵam qaıratkeri Názıpa Quljanova bastaǵan oqyǵan qazaq áıelderiniń shoǵyry qaınaǵan qoǵamdyq ómirge belsene aralasyp, ult qamy úshin aıanbaı ter tógedi.
Uly aǵartýshynyń ómirsheń ıdeıalary Otanymyz jeke týyn tigip, qarqyndy damý jolyna túsken búgingi kezeńde órkenıet bıigine jol tartty. Osydan eki ǵasyrdaı buryn Ybyraı Altynsarın ashqan Yrǵyzdaǵy alǵashqy qazaq qyzdary mektep-ınternatynyń, tuńǵysh pedagogıkalyq ýchılıshelerdiń zańdy jalǵasy ispetti Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetinen, sonymen birge júzdegen joǵary, orta arnaýly jáne orta bilim oshaqtarynan túlep ushqan qaısar da qabiletti qazaq qyzdary otbasyndaǵy úlgili tárbıe, ónege-bilimimen, qoǵamdaǵy belsendi qaıratkerlik isterimen Otanymyzdyń órkendeýine mol úles qosyp keledi, qosa da beredi.
