Өнер • 12 Қараша, 2018

Дала сарыны сарқылмайды

652 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Халқымыздың саф ауадай кіршіксіз төл жауһарларын кейде эстрадаға түсіреміз деп, «Жібекті түте алмаған жүн етедінің» керіне тап болатындар бар. Әйтсе де бұл сын музыканттың бәріне қатысты емес. Бұл ретте біз ұмыт болып бара жатқан музыкалық аспаптар мен халықтық шығармаларды көне мен жаңаның синтезі арқылы жаңғыртып түрлентуге атсалысып жүрген «Белес» этно-фольклорлық тобының орындаушылық мәнерін айрықша атап өткіміз келеді. Төменде «Шабыт», Құрманғазы атындағы республикалық байқаулардың жеңімпазы, Президенттік стипендияның екі мәрте иегері, «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, «Белес» тобының мүшесі, қобызшы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Әсел НҮРКЕНОВА осы және өнердің басқа да өзекті қырлары туралы ойымен бөліскен еді.

Дала сарыны сарқылмайды

– Халқымыздың дәстүрлі музыкасын дәріптеуде әуелі ұлттық саз ас­паптарының айтарлықтай рөл ат­­­­қаратыны мәлім. Көне музыкалық аспаптардың келешегі туралы өзің не ай­тар едің?

– Жағда Бабалықұлы: «Үскірік, ыс­қырық, шаңқобыз, келіқобыз, сазсырнай, дап, дабыл сияқты аспаптар көзге ілін­бейді. Қазір бұларды қолданатын, ел арасына шығып ойнайтындар саны өте аз. ХХ ғасыр ішінде қазақтың ұлттық музыка аспаптарының көп бөлігі кәдеге жарамайтын болып шықты...» деп хал­қымыздың ұмыт бола бастаған көне музыкалық мұрасының келешегіне қатты алаңдаушылық білдірген бола­тын. Тіпті домбыра мен қобыздың өзі бүгінде үлкен өзгеріске ұшырап, қа­зақтың табиғат берген қоңыр үнінің бояуы бастапқы қал­пынан мүлде ал­шақтап бара жатқанын жабыға жазған еді. «Белес» тобының дүниеге келуі мен миссиясы негізі осы және мәдениет қайраткерлерінің рухани құндылықты насихаттауға бағытталған мұнан басқа да көптеген сыни ой-ұсы­ныстарымен тікелей сабақтасып жатыр. 

Көпті көрген көнекөз абыздың дабылы бекер емес. Өйткені қазақ өнерінің тағдыры алмас қылыштың үстінде тұр­ғандай алмағайып тұста өткеннен сабақ ала отырып, қолда бар алтынымызды қадірлей алмасақ, көп нәрсемізді жо­ғалтып алатын түріміз бар. Жаһандану за­манында, әсіресе музыканың дамуы мен таралуын басқа саламен салыстыру қиындау. Қазір мұнда бәрі ашық айтыс-тартысқа, бәсекеге көшіп кетті. Бұл бір сондай алапат тасқын сел секілді. Оған ешкім тосқауыл қойып төтеп бере алмайды, жаһанды жаппай жайлайтын жойқын аждаһаның аузына жұтылып, жоқ болып кетпес үшін әркім өзінің қал-қадерінше жанталасып бағуда.

– Кейде тегін шақырып жатса­ да қазақ ұлттық саз аспаптарында орын­даушылар­дың концертіне жұрт­тың онша көп бара қоймайтыны рас. Ал бірақ есесіне шетелдің қайдағы жоқ бі­реу­леріне қоғадай жапырылып, зыр жүгіреміз. Сол қалың нөпірдің бетін дәстүрлі өнерге қарай бұрудың жолы бар ма?    

– Ақыл-есі толысқан, саналы адам халық әндерін, болмаса Құрманғазыны, Тәттімбетті, Сүгірді, Нұрғисаны... көшеде кетіп бара жатып, атүсті тыңдамасы бел­гілі жайт қой. Негізі музыка тыңдай білу мәдениеті дегенге мән бермейтініміз жа­­ман. Музыканы шыңғыртып қойып тың­дайтын жандар не ләззат алады екен осы? Мысалы, жанталасып таңертең жұмысқа асығып кетіп бара жатқан адам құлаққаппен Құрманғазының «Сары­арқасын» қалай тыңдайды? Дәстүрлі өнер кең-байтақ даланың өзімен біте қай­насып туғаны анық. Сол себепті олар­ға желпілдеп билеп кете алмайсыз. Қайта тыңдаған сайын толғантады, тебірентеді. Тұңғиықтан жаныңызбен егіз, үндес бір әуен табылады. Бұлар санаңызға еш­бір насихатсыз-ақ, сырттың әсерінсіз, өздігінен бүлкілдеп сіңіп кете барады.

– Желбуаз, басқаша айтсақ, месқо­быз туралы деректер әл-Фараби ба­ба­мыздың еңбектерінде кездеседі де­сек, ал жалпы қазақ даласына әлі кең жайы­­лып кете қоймаған сирек ас­пап. Оның әуезі, боздаған күңіренісі кісі­нің сай-сү­йегін сырқыратады, бойды мұңлы сезім билейді. Түріктер мұ­ны «цюше» депті. Ал оны ғалымдар  «қып­шақ» деп тәржімалаған. Осы аспап біздегі желбуаздың өзінен аумайды. Түркі­танушы ғалым Қ.Сартқожаұлының дерек­теріне сүйенсек, желбуаздан аумай­тын аспапты бүгінде белорустар мен француздар өз оркестрлерінде ке­ңі­нен пайдаланып жүр. Атауы басқа демесеңіз, сырт пішімі соның өзінен аумай­ды. Белорустар «дуду» деп атайды екен. Бұл сөздің түп­кі мәні түрік, моңғол тіл­деріне барып ті­ре­летіні көп жайтты аң­ғар­тса керек. Оны алғаш қазақ сахнасында Нұрғиса Тілендиевтің тірілткені мәлім. Оның әсі­­ресе бізге қазақы әуенді жеткізудегі ой­нақы үні ұнайды. Дауысын ешбір аспап дәл солай қайталай алмайды. Аспаптың жаңғырып, өз биігіне қайта көтерілуіне «Белес» тобы айтарлықтай үлес қосып келеді. 

– Нұрғиса Тілендиев демекші, әуелі «Отырар сазы» оркестрі құрамында өнер көрсеткенің есімізде. Осының өзі кісіге үлкен мектеп емес пе? 

– К.Байсейітова атындағы музыкалық мектепте қобыз сыныбын 1997 жылы біті­ріп, одан кейін Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында Ға­лия Оразалиевадан дәріс алдым. Ал­ма­­тыдағы шет тілдер университетін фран­­цуз тілінде бітірдім. 1995 жылы ха­лық аспаптарында орындаушылардың рес­­пуб­ликалық байқауына, 1997 жылы Д.Нұрпейісова атындағы республикалық бай­қауда жүлделі орындарды иелендім. «Отырар» сазы оркестрінде Нұрғисадай ұлы композитордың өзімен  бірге жұмыс істеген біздер бақытты ұрпақпыз ғой не­­гізі. Мұнан соң белгілі күйші Секен Тұ­рыс­­бековтің «Ақ жауын» ансамблінде, Президенттік оркестрдің құрамында қо­бызда өнер көрсеткенім өз алдына бө­лек әң­гіме. Осылар – адамға мектеп. Му­зыкада үйрету жоқ, үйрену ғана бар деген қағида бойынша өмір сүре­мін. Осы жа­ғынан келгенде, топтағы музы­кант­тардың мақсат-мұраты түйіседі. Үрмелі ас­паптар мен дауылпазда ойнайтын Ма­дияр Малдыбаевтың, домбырашы Марат Нүкеевтің, сырнайшы Алексей Еф­ре­мен­коның «Белесте» бірігуінің сыры сонда.

– Қанша елде өнер көрсеттіңдер? 

– АҚШ, Канада, Корея, Қытай, Ита­лия, Испания, Германия, Франция, Англия, Грекия, Түркия, Ресей, Үндістан, Индонезия, т.б. көптеген шет мемлекетте, сон­дай-ақ елімізге ат басын тіреген түрлі мәр­­тебелі қонақтар мен президенттер қатыс­қан мәдени шараларда өнер көр­сеттік. 

Осыдан 6-7 жылдай бұрын Анкара қаласы мэрінің идеясымен дүниежүзілік фестиваль өтті. Соған арнайы қонақ ре­тінде бізді шақырды. Соның аясында бір­ сағатқа жуық қазақ өнерін көрсеттік. Аяқ-қолымызды жерге тигізбей түрік ағайын­­дардың сондағы шаттанып, қуан­ғанын, құрмет көрсеткенін көрсеңіз ғой. Те­леарналар тек біз туралы хабарлар таратты. Басылымдарда мақалалар жарық көр­ді. «Белес» тобы сыртта қаншалық та­нымалдыққа ие екеніне алғаш өзіміз сол жерде көз жеткізіп, марқайғанбыз.  

– Кімдерден бата алдың, ұстаздарың кім? 

– Кезінде белгілі мәдениет қайраткері Жексенбек Еркінбеков: «Әсел қызымыз прима қобыздан өз әріптестері арасында ал­дыңғы орында тұр. Мұндай талантты балаларды қолдауымыз керек» деп қа­натымды қатайтты. Осы баға келе­шегіме даңғыл жол ашты деуіме болады. Министрдің өзі осылай деп бағамызды асыра мақтап тұрғанда, менің сол үмітті ақтамауға еш құқым жоқ еді. Өнер иесіне қандай да жетістік болсын тек еңбекпен келетінін ұқтырған сол лебізді алдыңғы толқынның маған арнаған ақ батасы деп білдім... Өнер жолында кездескен әр тұлға – менің ұстазым.  

– Прима қобыздан басқа тағы қан­дай аспаптарда ойнайсың?

– Домбыра, пианино, үрмелі аспаптарда өнер көрсетемін. 

– Халықтық ән-күйлермен бірге кім­­дердің шығармаларын орындай­сың?

– Ахмет Жұбанов, Мұқан Төлебаев, Нұрғиса Тілендиев, Латиф Хамиди, сон­дай-ақ П.Чайковский, Мендельсон, А.Хачатурян, Дж.Керн шығармаларын орын­дадым. 1998 жылы Ермұрат Үсе­нов­пен бірігіп, Құрманғазының «Төремұрат» күйін, қобыз бен фортепиа­но­ға өңдеп аудардық. Бұл туынды қобыз мек­тебі үшін айтарлықтай үлкен жаңалық еді. 

Әңгімелескен Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, 

«Егемен Қазақстан»