Жалпы, топырақтың құнарын сақтаудағы басты рөлді ауыспалы егістер атқарады. Өкініштісі, елімізде егістік далаларды ұзақ уақыт пайдалану кезеңінде жердің құнарын қалпына келтіріп отыру, оны арттырудың түрлі тәсілдері есепке алынбаған. Басты мақсат егістіктерді барынша ұзақ пайдалануға және тұрақты түрде мол өнім алуға бағытталды. Әрине, бұл жердің тозуына алып келді.
Кеңестік кезеңде астықты өңірлерде ұзақ уақыт бойы механикалық өңдеу құнарын көбейтуге тиімді әсер ететін әдіс саналды. Алайда уақыт өте келе механикалық өңдеуге ұшыраған, жиі-жиі жыртылған, тіпті жаз кезінде 5-6 рет өңделген танаптарда қарашірінді құрамы төмендеп, жел мен су эрозиясы белең алды. Топырақ құрамы көзге көрінбейтін ұсақ шаң-тозаңға ыдырауы сынды құбылыстар байқалды. Яғни жер тозып кетті.
Қазіргі Бараев атындағы астықшаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығының тарихы ондаған жылға кететіні белгілі. Кеңестік кезеңде институт ауыспалы егіс зертханасының көпжылдық стационарында зерттеу жүргізген болатын. Танаптық тәжірибе жүргізгенге дейін, яғни 1962 жылы топырақтың 20 см-ге дейінгі беткі қабатында бастапқы қарашіріндінің мөлшері 30,9 пайызды құраған болатын. Ақмола өңірінің қаратопырақты алқаптарында 50 жылдан астам уақыт бойы пайдаланылған дәнді-сүрлі ауыспалы егістіктерде қарашірінді мөлшері 18,1 пайызға азайып кеткені анықталды. Мұның басты себебі топырақты қайта-қайта механикалық өңдеуге байланысты. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, эрозия пайда болып, топырақ құрамындағы органикалық заттардың мөлшері жыл санап азайып отырған.
Ақмола облысы – Қазақстандағы астықты ең мол беретін аймақ екенін ескерсек және мұндай проблема басқа да өңірлерде бар екенін назарға алсақ, оған айрықша көңіл бөлуге тура келеді. Топырақтың құнарын қалпына келтіру және одан әрі жақсартудың жолдары қарастырылған. Бұл үшін өңделген егістік алқаптарында көпжылдық шөп өсіру керек, аралық дақылдарды жасыл тыңайтқыш ретінде жыртқан жөн. Көпжылдық шөптер мен шөп қоспаларын, түйежоңышқаны жасыл тыңайтқыш ретінде жырту топырақтағы жоғалып кетуге айналған органикалық заттардың орнын толтырады.
Ауыспалы егістіктерде көпжылдық шөп егу оң нәтиже беріп жатқан өңірлер аз емес. Мәселен, Солтүстік Қазақстанның шөлейтті өңірлерінде көпжылдық шөптер, оның ішінде жоңышқа егіс алқаптары үшін өте пайдалы дақыл саналады. Ауыспалы егістіктерге жоңышқа егілген кезде топырақтың құрамы жақсарып, құнары артады. Жоңышқаның арқасында қарашіріндінің, азоттың және де басқа қажетті қоректік микроэлементтердің мөлшері едәуір көбейеді. Суармалы жерлердегі топырақтың тұздану-сорлануымен күресуде де жоңышқаның физикалық-химиялық және мелиорациялық рөлі зор. Қазіргі таңда өңірдегі астықшаруашылығының ең өзекті мәселелерінің бірі – қарашіріндінің топырақтағы мөлшерін тұрақтандыру және одан әрі қалпына келтіру болып отыр. Сондықтан да жоңышқаны ауыспалы егіс танаптарына енгізгенде өзінің ірі және ұсақ тамырлары азот қорын жинап, оны топырақ қабатында қалдырып отырады. Жоңышқаның тамыры топырақта органикалық заттардың неғұрлым көп жиналуын да қамтамасыз етеді.
Ақмола облысының оңтүстік қара топырақтарында ауыспалы егіс зертханасы жүргізген зерттеулерге сүйенсек, таза сүрі жер танабының орнына түйежоңышқаны жасыл тыңайтқышқа өсірген кезінде топыраққа қосымша 60 ц/га органикалық заттар түсетіні байқалды. Топырақтың 0-40 см қабатындағы нитратты азоттың мөлшері егін себер алдында таза сүрі жер танабына қарағанда, түйежоңышқадан кейінгі себілген жаздық бидай танабында 15-20%-ға артық болады екен. Бес танапты көп сүр алқаптағы қарашіріндінің бастапқы мөлшері 3,28%-ды құраса, ал үшінші айналымның соңына қарай түйежоңышқаны жасыл тыңайтқышқа жыртқан кезде қарашіріндінің мөлшері
3,55%-ға дейін көтерілгені байқалды. Көпжылдық бұршақты шөптерді еккен кезде қарашірінді бастапқы мөлшерінен (3,43%) айтарлықтай өзгергені байқалмады.
Қорыта келе, топырақтағы қарашіріндінің жай-күйін ұзақ мерзімді зерттеудің нәтижесі бойынша ауыспалы егістегі өңделген егістік жерлерде көпжылдық шөптерді 5-6 жыл пайдалану және түйежоңышқаны 2 жыл жасыл тыңайтқышқа өсіру кезеңдерінде топырақтың құнары едәуір қалпына келетіні дәлелденді. Сондай-ақ егін егу кезінде алдымен егілетін дақылдарды дұрыс таңдау өте маңызды екенін атап өткен жөн. Мысалы, бұршақ тұқымдастарының тамырларында дамып келе жатқан түйнек бактериялар ауадағы азотты сіңіріп алады, сөйтіп топырақ құрамын байытады.
Бүгінгі таңда Мемлекет басшысының нұсқауымен, Үкіметтің қолға алуымен елімізде аграрлық саланы дамытуға ерекше көңіл бөлінуде. Ал аграрлық сектордың негізгі тірегі – құнарлы жер, сол жерді тиімді пайдалану. Бабаларымыз «Байлықтың анасы – жер, атасы – еңбек» дегенді тегін айтпаса керек. Осы ен байлықты елдің игілігіне жаратқымыз келсе, жердің азып-тозбауына, құнарының қалпына келіп отыруына көңіл бөлген жөн.
Алдаберген АЛДОҢҒАРҰЛЫ,
А.И.Бараев атындағы
Астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығындағы ауыспалы егіс зертханасының меңгерушісі
