Обыр-ойран

(Қаз-қалпында)

– Тілеулес ағаны танымадың ба? – Құлағымның түбіне сыбырлаған Ме­шітбек таяғын тықылдатып, асхана­ның биік табалдырығын әрең-мәрең аттап, ілгері ұмсынған қарияның ізінен тесіле қараған күйі. – Жаңа сәлемін селқос алдың ғой. Қатты қартайып, мүжіліп-ақ кетіпті.
– Райком аға ма? Құдай ақы, рас, танығам жоқ. Әйтпесе жөн сұрас­паймын ба? Қап, ұят болды-ау!..
– Жә-рай-ды. Жүр, біз де ішке кірейік. Асаба жұртты залға шақырып жатыр. “Жар-жарды” айтуға дайындап жатқан секілді. Реті келсе, үзі­лісте жолықтырам. Бар жайды өз аузынан естірсің…

(Қаз-қалпында)

– Тілеулес ағаны танымадың ба? – Құлағымның түбіне сыбырлаған Ме­шітбек таяғын тықылдатып, асхана­ның биік табалдырығын әрең-мәрең аттап, ілгері ұмсынған қарияның ізінен тесіле қараған күйі. – Жаңа сәлемін селқос алдың ғой. Қатты қартайып, мүжіліп-ақ кетіпті.
– Райком аға ма? Құдай ақы, рас, танығам жоқ. Әйтпесе жөн сұрас­паймын ба? Қап, ұят болды-ау!..
– Жә-рай-ды. Жүр, біз де ішке кірейік. Асаба жұртты залға шақырып жатыр. “Жар-жарды” айтуға дайындап жатқан секілді. Реті келсе, үзі­лісте жолықтырам. Бар жайды өз аузынан естірсің…

“Той жырының” тамаша әуеніне еліткен көпшілікпен бірге біз де алға жылжыдық. Шоқ-шоқ гүл көтерген үл­кен-кіші. Жайраңдаған, күлімдеген жас­тар. Көбін жыға танымаймын. Бас изесіп өткендердің кескін-келбет­те­рі­не қарап, әлдекімдерге ұқсатамын. Шыра­мытқандарымның дені айна-қатесіз келгеніне мәзбін. Бірінің көзі, енді бі­рінің сөйлеу мақамы, ал үш­інші бірінің жүріс-тұрысына шейін тура сойып қаптағандай әке-шеше­лерінен айны­май­ды-ау. Анда-санда басымыз қосы­лып, арқа-жарқа боп қалатын ауыл­дас­тардың той-томала­ғына жиналғанда ел­дің жаңалығын естіп, әжептеуір мар­қаяр ек. Соңғы жылдары әке-шеше­лері­міздің көзін көргендер қатары сирегендей. Қалт-құлт етіп, бір-біріне сүйенген бірлі-жарымының өзі алғашқы үзіліске әрең шыдайды. Төбе көрсеткендеріне риза-хош. Сондықтан да болар үстел басына отырғанға дейін өзім шы­рамытқан ағайындардың жөн-жосы­ғын жанымдағы туған бауырымдай боп кеткен Мешітбектен сұрасты­ра­мын да…
“Ана-у, шіліңгір қара Оңалбек ақсақалға ұқсайтын тәрізді…”
“Мына сырықтайыңның бойы да, ата қаздай балпаң-балпаң басқанына шейін құдды Мүкең – Мүбәрак ағадан аусайшы. Әй, осың жалғызы Серіктен-ақ туған немересі шығар…”
“Әнеу бір бала құшақтаған тәмпіш танау Светаның кенжесі болар. Аузынан түсіп қалғандай, домаланған бі­тім-пошымына қарашы…”
Өстіп кірген-шыққандарды түген­деп тұрғанымда шеткеріректегі оқшау орындықта соқа басы сопиып отыр­ған Райком ағаға көзім түсті. Екі иы­ғына екі кісі мінгендей еңгезердей тұлғасы әбден шөгіпті. Арса-арсасы шыққан жүзі де сынық. Иір мүйіз сапты тая­ғымен жер шұқып отыр. Ауылдаспыз. Бәлендей жақындығым да жоқ. Әй­теуір, бір білетінім атқа тым ерте қон­ған адам. Ұзақ жылдар колхоз-совхоз басқарып, райкомға табан іліктіріп, төңірегіне төбеден қарап, “ішкені – алдында, ішпегені – артында” дегендей заманында оңды-солды шайқаған жан. Ұмытпасам, зейнет­кер­лікке аудандық партия комитетінің бірінші секрета­рь­лығынан шығып, іргедегі Алматыға көшіп келген-ді. Қырық жыл аттан түспеген адам тас үйде қамалып отырушы ма еді?! Әлде, құрылыс, әлде ауыл шаруа­шы­лығы министрлігінде қатарда­ғы жауапты шенеунік боп жүрді-ау деймін. Сондықтан да болса керек, біз­дің Сарыесік аймағының үлкен-кішісі бұл кісіні Райком аға атап кеткен. Дегенмен, ежелден айтқыш қазекем әман­да дәл тауып айтады. Менмен, тәкап­пар, шектен тыс паң ағамызбен аралас-құралас болмасам да, алдына бірер мәрте барғаным еміс-еміс есімде. Ертеректе “Лениншіл жаста” істеп жүрге­німде, облыс орталығы – Тал­ды­қор­ған­да өткен үлкен бір бас­қосу­дың (қандай жиналыс екенін білмей­мін. Конференция ма, кеңес пе) үзілісінде, екі-үш кісінің жанында тұрған бейтаныс ауылдас ағаға елпіл­деп жүгіріп барып сә­лем берейін. Балқаштың жағасындағы балықшы ауылдардың бірінен екенімді, аты-жөнімді тақылдатып жеткізейін. Ке­кірік атқан, көпті көрген көргенсіз Көкем: “Иә, сен өзің жалайырсың ба, арғынсың ба?” деп дүңк еткізген. Қа­сын­дағылардан шіміріксейші. Әлде “қотыр ат соқыр атқа үйір”. Қымсы­нып, ыңғайсыз санамағанына қарағанда “бір қалыптан шыққандар” шамасы. О кезде сары ауыз балапанмын, қазіргідей тісқаққан “әккі” емес­пін. Бетіне түкі­ріп, жалт бұры­лып кететін. Төле би ба­бамның “Жүз­­ге бөлінгеннің жүзі күй­сін” дегенін де кейін естіп жүрміз ғой.
Әйтпесе… Осы оқиға оқта-текте ойыма түссе, қараптан-қарап қаным тас төбеме көтеріледі-ай! Құдайға шүкір, бала өспей ме, жас ержетпей ме? Кейін де Тілеулес ағамен Жетісу өңірінде өткен талай-талай алқалы жиындарда, дабырлатқан тойлар мен астарда кез­десіп қалып жүрдік. Игі жақсылар мен атақтылар қатарында иық тіресіп сан мәрте қатар отырдық. Тіпті, кей мезеттерде қаламымның арқасы болар, менің мерейім үстем түсіп, мысым басатын. Жә, ретті тұста айтып жатқаным да. Тәубе! Кеудемді соқпай-ақ, өрекпіп елір­мей-ақ әу бастан темірқазықтай бекем ұстанған “бетегеден биік, жусаннан аласа” бағытымнан тайған емеспін. “Ақырын жүріп, анық бас­қанға” не жетсін. Өйтпесең, қарсы алдымда отырған Көкемдер әр-әр жерде көзге ілгісі келмегенін іші құрғыр се­зе­ді-ау. Табалағандық емес, бұ күнде ба­ғы басынан тайған ауылдас ағайдың ха­лі мүшкіл. Жаныңды ауыртатын жағ­да­йын дұшпаныңның басына бермесін. Әлденеше рет естігем. Жұрт аузына қақ­пақ бола алмайсың ғой. Бәрі арақ­тың кесірі. Айрандай ұйыған бір үлкен әулеттің дүрілдеген даңқынан айырып, құтты қара шаңырағын шайқалтып, тоз-­тозын шығарған ащы судың шатағы…
Тойды ұршықша үйірген асабаның бұйрығымен жар-жар айтылып, беташар ырымдары жасалып, жиналған­дар өз-өз орындарына жайғасқан. Ақ тілектер ақтарылып, екі жасқа бата берген үлкендер сапында Тілеулес ағамыз да лебізін білдірді. Көңілі де, екпіні де пәс. Бір жақсысы, үйреншік­ті жаттанды мыжыманы сапырмай, қысқа қайырды. Құттықтау лепесінің соңын: “Қарақта­рым, осы пәледен аулақ болыңдар”, деп түйіндеген. Райком ағаның ойын біреулер ұқты, біреулер аңғармады.
Өз ойымды құрықтай алмай, аласапыран күй кешкен мен Тілеуле ағаға қалайда жолыққанды жөн көр­дім. Сыр суыртпақтап байқайын, мүмкін әңгіме­міз жарасар. Құр пыш-пыштан гөрі… Иә, несі айып?
Тағатсыздана күткен үзіліс те жа­рия­ланды.
– Ал, ағайындар аздаған антракт. Үлкендер жағы бел жазып, емін-еркін тынықсын. Жастар би мен ойын-сауықты одан әрі қыздырады.
Асабаның сөз ұшығын сезе қойған көпшілік орындарынан өре түрегел­ген. Отыра-отыра шаршағанға ұқсай­ды. Шар­­­­шамағанда ше. Соңғы кезде қазақ­тың тойы мылжың жиналысқа айналып бара жатыр-ау осы. Бірінің сөзін бірі айна-қатесіз қайталап, той жүргізушіні тыңдамай тұрып алады. Көп алдына қаз­дай тізіліп шыққан құда-құдағилар, көр­ші-қолаң, жолдас-жора, кластастар мен немерелер… сағыздай созып, жүй­кеңді жей­ді. Әр топтың атынан жалғыз біреуі тілегін жеткізсе болады ғой. Жоқ! Мін­детті түрде бәрі сөйлеуі керек. Әйт­­­песе, қазақ бола ма? Даңғой­лық тыраш…
Ат шаптырым залдың бір бұры­шына оқшауланған ежелгі танысыма барып қайта сәлем бердім.
– Әлгінде аңғармай қалдым, Тіл­еу­лес аға. Хал-жағдайларыңыз қалай?
– Шүкір, рахмет айналайын! Үс­телдің үстінде шырамытып отырдым. Астана жақта деп естиміз ғой, әйте­уір. Аман жүрсеңдер бопты. Мына тойға ұялғанымнан келдім сүйретіліп. – Ма­ңайына жалтақтай көз салған ол тая­ғына сүйеніп, орнынан қозға­лақ­тай бас­тады. Миыма жетіп келгені “әңгіме­лескісі келмей тұр-ау”. Сөйт­кенше сыбырлай үн қатты. – Мына айғай-шу­ың­нан құлағым бітеліп қал­ғандай. Жүр, әнеу-у бір дәліздегі жұм­сақ орындық­тар­ға барып оты­ра­йық. Өзіңді көп болды ғой көрмегелі.
– Иә, біраз уақыт…
– Қарағым айналайын, халдің не­сін сұрайсың?! – деді Тілеулес аға креслоға жайғасып жатып. – Кел, бері таман. Менің жағдайымды естіген шығарсың. Әкем марқұм айтып отырушы еді бала кезімізде. “Жақсының арты жын болар”, деп. Сонда түгіне түсінсемші. Тоз-тозымыз шығып, шүйкедей неме­рем­нің қолында қалт-құлт күн кешіп отырмын. Үш ұйық­тасам, түсіме кір­меп­ті-ау, тағдырдың осылайша аяқтала­р­ын кім білген? Райкомда жүріп пен­сияға ілінген соң Алматыға көшіп кел­генімді өзің де білесің. Өмір-бақи жинаған қаржыма тау жақтан әйдік үй сатып алдым. Аяқтанған балала­рым­ның өз жайлары бар. Астыларында мә­шине. Екі ұл, жалғыз қыздан көрген төрт-бес неме­ремнің ортасында, құда-құдағи­лар­дың жанында әп-әдемі өмір сүріп жатқандай едік. “Тамағы тоқтық, жұ­мысы жоқтық” не істетпейді десең­ші. Үлкен қаланың тірлігіне күмп беріп сүңгіп кеткен біздің әуелгі сән-салта­натымыз, ойлап отырсам, ішім­дік­тен басталыпты. Ең алдымен, құда-құдағи­ларымыз боп, бала-ша­ға­мыз боп Алма­т­ының төрінен ойып үлкен үй алға­нымызды жудық, алма­ты­лық болғаны­мызды тойладық. Еру­лікке шақыру бас­талды одан соң. Бұрын қызмет бабымен тартын­шақ­тап жүретін өз басым келе-келе ақаң­ды еркін сілтейтін болдым. Думанды күндер айларға ұласты. Әншейінде менің аузымды бағып отыратын бәй­бішем де шарабыңа үйірсоқ боп алды. Сылтау, себеп толып жатыр. Мереке, той-томалақ, туған күн… Бүгін – анда, ертең – мұнда. Жаңа жыл, 23 февраль – жігіттердің күні, іле-шала қыз-келіншектер мейрамы… Бұл мере­ке­лердің арасында өңкей туған күн­дер… Құданың, құдағидың, балалар­дың, келіннің, немеренің… Өстіп бі­ріне бірі жалғасып, келесі Жаңа жылға қалай жетіп келгенімізді сезбей, басымыз әңкі-тәңкі. Саған өтірік, маған шын. Тіпті, үш жүз алпыс бес күннің бәрінде де аузымыз бір құрғамапты-ау. Мінеки, ақыр аяғында не болғанын өзің көріп отырсың, қа­рағым. Құтты шаңы­рағымыз шайқа­лып, бүкіл әулетіміз құрып бітті. Құ­рымағанда несі қалды. Айтшы өзің…
Мен үн-түнсіз бас изеген болдым. Ол ащы запыран зарын қайта төкті.
– Ішіп алып көшеге шығып кеткен жеңгеңді мәшине қағып кетіпті. Екі-үш күннен соң зорға дегенде моргтен та­уып алдық. Екі ұлым да сүттей ұйып отырған семьяларынан айырылып, қаң­ғып жүр. Араққа салынып қайтыс бол­ған үлкен келіннің өлімін күйеуінен көріп, құда-құдағиымыз біздің ұлды – өздерінің күйеу балаларын соттатып жіберді. Балқаштың түрмесінде жатқа­ны­на төрт жыл. Өбектетіп, еркелетіп өсірген екінші ұлым бизнеспен айналысам деп менің әлгі әйдік үйімді кепіл­дікке сырттай салып жіберіпті. Қарызға белшесінен батып, түк шығара алмаған. Өз қолыңды өзің кесесің бе? Ол да темір торға қамалып жүрмесін дедік. Амалсыздан үйімді беріп, өйтіп-бүйтіп құтылдым. Хал-жағдайдың несін сұ­рай­сың. Қаңғырып далада қалдым емес пе. Жарты жылдай жалғыз қызымды сағалап жүрдім. Маскүнем күйеу балам таяқтап қуып шықты ғой. Әлгінде айттым, қадірің қашқан соң кімге керек­сің. Қазір жұдырық­тай ғана немереммен бірге тұрып жатырмын. Жылап-еңіреп жүріп ішімдік шырмауына шатасқан мені бұл өмірге қайта алып келген­ осы құлыншағым. Мүмкін, Құ­дай­дың көзі түскен шы­ғар. Дәрігерлер­ге қаратып, әртүрлі амалдарын жасатып Арыстан баб әулие­нің басына түнетіп, Түркі­станға дейін апарды ғой. Мен мұның бәрін тәптіштеп айтып отырға­ным, бар жайды өз аузымнан естісін дегенім де. Жұрттың сыпсыңы әрегідік менің құлағыма да жетіп қалады. Не іс­тей­мін? Талайсыз тағдырдың тауқыметі мен тәлкегі. Көремін де, көнемін. “Арақ деген жын екен ғой”, бауырым. Данышпан Аристотель қалай дәл тауып бейнелеген десеңші.
Іштегі шерін шығарған Тілеулес аға орнынан ауыр түрегелді.
Менің де бойымды қорғасын ойлар мүлдем құрсаулап тастағандай.
Арақ-тажалдың, арақ-әзәзілдің, арақ-шайтанның талай адамның түбіне жетіп, талай тағдырдың шаңырағын шайқалтып, талай жанды ақ жолдан тайдырған обыр ойранын ешкімнің басына бермегей…

Жанат ЕЛШІБЕК,
«Егемен Қазақстан».