Еуразиялық кеңістік ойшылы

Гумилев – 100

Лев Николаевич Гумилев – еуразиялық кеңістіктегі халықтар тарихын жүйелі түрде зерттеген XX ғасырдың көрнекті ғалымы. Оның мұралары тарихи, философиялық, этностық және саяси ойдың перспективалық бағыты ретіндегі еуразиятанудың терең негіздемесіне айналған. Қазақстан үшін оның Еуразия халықтарының бірлігі контексіндегі түркілер мен славяндардың өзара қарым-қатынасы, түркі-моңғол әлемінің тарихын тану мәселесі бойынша жұмыс істегені аса маңызды.

Гумилев – 100

Лев Николаевич Гумилев – еуразиялық кеңістіктегі халықтар тарихын жүйелі түрде зерттеген XX ғасырдың көрнекті ғалымы. Оның мұралары тарихи, философиялық, этностық және саяси ойдың перспективалық бағыты ретіндегі еуразиятанудың терең негіздемесіне айналған. Қазақстан үшін оның Еуразия халықтарының бірлігі контексіндегі түркілер мен славяндардың өзара қарым-қатынасы, түркі-моңғол әлемінің тарихын тану мәселесі бойынша жұмыс істегені аса маңызды.

Өз заманында Лев Гумилев кім болды? Тұлға ретінде, ғалым ретінде қалай танылды? Оның XX ғасыр тарихнамасында алатын орны қандай? Бұл сауалдарға жауап іздеу 90-жылдардан басталды. Пі­кірлер, ойлар әр түрлі. Және солай болуы заңды да. Себебі, ғалым­ның нағыз еңбегін бағалау енді басталды емес пе? Бір нәрсе анық. Ол – оның Еуропа идея­сы­ның із­аша­ры екендігі. Осы ретте соңғы 10-15 жылда орын алған сан түрлі пікірлер ағымының бар­лы­ғын қай­та қарастырып, Л.­Н.Гуми­лев­тің өмірі мен еңбектерінің мән- маңызын, оның отандық және әлемдік тарихтағы орнын анық­тауды қолға алу қажет.

Лев Гумилев өмірінде оның тағдыр талайын айқындаған бір­неше кезең болған: ЛМУ-де тарих факультетінің студенті болған 30-жылдар, Түркі қағанатының тарихы бойынша кандидаттық дис­сертация қорғап, тұтқынға түс­кен 40-жылдардың орта шені, түрмеден шығып, алғашқы монографиясы жарық көріп, жалпы тарих бойынша докторлық диссертация қорға­ған 50-жылдардың екін­ші жартысы және 60-жыл­дардың басы.

Лев Гумилевтің ғылымдағы орнын қалай анықтауға болады? Әрине, оның шығармашылығы көп­қырлы, бірақ бұл оның ғы­лы­ми тұлға ретіндегі өзіндік ерек­ше­лігін анықтауға тосқауыл бола алмайды. 1968 жылы Л.­Н.Гу­ми­лев­тің ірі генетик ғалым Н.­В.Ти­мо­феев-Ресов­скиймен өзара тиімді деп ойлаған байланысында Лев Ни­колаевич өзі туралы: «Әйт­кен­мен, мен кәсіби тарихшымын», деген. Оның осы сөзін негізге алатын болсақ, қате­леспейміз деп ойлаймыз.

Иә, Лев Гумилев – тарихшы. Оның ежелгі түркілер тарихына арналған кандидаттық және док­тор­лық диссертацияларын саралайтын болсақ, ғалымның тарих­шы-шығыстанушылық ізденісі­мен бетпе-бет келесіз. Сондай-ақ, Лев Николаевичті түрколог ре­тін­де тануға болады, алайда, бұл ма­мандық түркі халықтарының тілі мен әдебиетін зерттейтін фило­ло­гиялық, лингвистикалық бағыт бо­лып табылмады. Бұл оның ғы­лыми қызығушылығымен мүлдем сәйкеспейді. Лев Гумилевтің шы­ғар­машылығын жинақтай келгенде, біз оның белгілі бір шығыс ті­лінің, аймағының немесе ке­зе­ңі­нің шеңберіне сыймайтын шын мәніндегі еуразиялық масш­таб­тағы ғалым екендігін мойындауымыз керек. Себебі, ол энциклопедист, жалпы тарихтың білгірі.

Лев Гумилевтің 40-жылдардың аяғы мен 60-жылдардың бірінші жартысындағы еңбектері мен диссертациясы арқылы Батысты емес, Шығысты зерттеуші ғалым екен­дігіне көз жеткізе аламыз. Яғни, ол тарихшы ретінде ленин­град­тық шығыстану мектебінің аты аталмай қалмайтын көрнекті өкі­лі. Ал Петербургтегі Шығыстану институтының сайтындағы жүз­де­ген танымал және аса танымал емес, ресейлік шығыстанушылар, ғылым докторлары мен канди­дат­тарының тізімінде Лев Гуми­лев­тің болмауын түсіну тіпті де мүм­кін емес. Тіпті, оның есімі «шы­ғыстанушы емес» ғалымдардың бөлімінде де жоқ болуы назар аудартпай қоймайды. Мұны қалай түсінуге болады? Ол Еуразияның дала халықтарының, алдымен, саяси, одан кейін этностық тарихын зерттеу арқылы дәстүрлі фило­ло­гиялық немесе әлеуметтік эконо­ми­калық шығыстану ғылымының шеңберінен шығып кетті. Ол кез келген ғалымның бағына бұйыра бермейтін еуразиялық тарих дең­гейіне, әлем тарихының концептуалды деңгейіне көтерілді.

Әрине, бір ғана кішкене тақы­рып­тың айналасынан шыға алмайтын көптеген шығыс­тану­шы­лар – түркологтар, моңғол­тану­шылар, қытайтанушылар сияқты Лев Гумилевтің де өз өмірінің соңына дейін «Түркі қағанаты» тақырыбының көлемінде ғана жұ­мыс істеуіне болатын еді, бірақ ол өзінің зерттеуін кең ауқымда қа­растыруды мақсат тұтты. Бәлкім, әріптестері оны осы үшін де «жақ­тыр­май, қырын қарады ма?» деген ой келеді. Себебі, ол тарихшылар мен филологтардың өз өмір­лерінің ондаған жылдарын ар­найтын әдет­тегі салалық, тақы­рыптық және проб­лемалық ма­ман­дықтар шеңбе­рінен батыл шыға алатын болған.

Лев Гумилевтің тарихшы ре­тіндегі тағы бір ерекшелігі – оның бір жағынан ғұндардың, түркі­лердің, хазар мен моңғолдардың тарихын зерттеуімен қатар, екінші жағынан өзінің жеке этнология нұсқасын, оның ішінде, этногенез теориясын жасауы.

1956 жылы түрмеден боса­тыл­ғаннан кейін 44 жастағы тарих ғылымының кандидаты Лев Гумилев Ленинградқа оралып, өзінің «Ғұндар тарихы» еңбегін аяқтауға белсене кірісіп кетеді. Бұл уа­қытта ол Мемлекеттік Эрмитаж­дың ғылыми кітапханасына ғы­лы­ми қызметкер болып қабыл­да­на­ды да, онда 1962 жылға дейін қыз­мет атқарады. 1960 жылы шы­ғыс әдебиеті баспасынан оның «Ғұндар. Көне дәуірдегі Орталық Азия» атты алғашқы кітабы жа­рық көреді. Кітап қызу пікірталас туғызады. Бір айта кетерлігі, Л.Гу­милевтің оппоненттері ре­тінде түркі халықтары тарихының мамандары немесе лингвист-түр­ко­логтар емес, қытайтанушылар Л.И.Думан, К.В.Васильев пен Қиыр Шығыс археологиясы жө­нін­дегі маман М.В.Воробьев болды. Бірақ, бәрінен де қатты сын айтқан ЛМУ-дің Шығыстану фа­куль­тетін енді ғана бітірген К.В.Васильевтің рецензиясы еді. Ол Лев Гумилевтен 22 жас кіші болатын. Шығыстану институты­ның ленингардық бөлімшесінде 1960 жылдан бастап қана жұмыс істеген ол, кандидаттық диссертациясын 1966 жылы қорғағанын ескерсек, аталған рецензияның арнайы ұйымдастырылғаны туралы болжам жасауға болады. Ал Лев Гумилевке айтылған басты сын – оның қытай жазбаларының түпнұсқасын емес, Н.Я.Бичурин жасаған аударманы пайдаланғаны, яғни, қытай тілін білмегенін көр­сетуі болды. Бұл тәрізді «акаде­мия­лық» пікірлер оның мұрасы төңірегінде күні бүгінге дейін айтылып келеді. Алайда, олардың барлығына өз кезінде С.И.Руденко былайша жауап береді: «Тарихшы өз зерттеулерінде міндетті түрде басқа тілдердегі ақпарат көздерін түпнұсқада пайдалану керек деген пікірмен келісуге болмайды. Егер олай болса, аудармалардың қанша қажеті бар?» Шынында да, ақ­па­рат көздерінің аудармалары не үшін жарық көреді? Сонда олар­дың студенттердің семинарларына ғана қажеті бар ма? Бәрімізге белгілі, аударма дегеніміз – ақпа­рат көзінің шынайы түрде ғылы­ми айналымға енуі емес пе?

Сонымен, Лев Гумилевтің «Ғұндар» кітабы тудырған пікір­талас тарихи зерттеудің әдістері мен түрлері туралы пікірталасқа айналды. Яғни, бұл тарихшылар мен филологтар арасында айтар­лық­тай бәсеке тудырған пікір­та­лас еді. Әйтсе де, 1950-жыл­дар­дың аяғы мен 1960-жылдардың алғашқы жартысында лингвист-түркологтар арасында Л.­Н.Гу­ми­лев сияқты терең ойлайтын, «Ғұн­дар» немесе «Көне түркілер» дилогиясына пара-пар келетін жалпылама зерттеуді жазып шығатын ғалымның болуы екіталай еді. Себебі, ол осы еңбектері арқылы түбі бір түркінің түп-тамырын тү­гендеп, түркітану ғылымына соны соқпақ сала білген еуразияшыл­дық идеясының авторы болатын.

Лев Гумилев тап болған 60 және одан кейінгі жылдардағы барлық күрделі ғылыми және ғылым айналасындағы жағдай­лар­дан ғылыми трагедия көлең­ке­сін көруге болады. Әрине, біз оның Дюрер рыцары тәрізді еш­те­ңеге қарамай, барлық қиындықты жеңіп, өзі белгілеген жолмен жүр­гендігін баса айта аламыз. Бірақ, мұның барлығының бағасы қан­шалықты еді? Бүгінгі таңда, Лев Гумилевтің мұрасын түсінуде біз оның ғылымның дамуына қосқан үлесінің қомақтылығы өзінің көп­қырлылығымен таңғалдыра­тыны­на көз жеткізіп отырмыз. Ю.­К.Ефре­мов көрсеткеніндей: «Сыншылар Гумилевті бүрге аулаған тыш­қандай қазбалап, негізгіні көре алмай отыр, ал ол әлемді қыранның көзімен жоғарыдан бақылау керектігін үйретіп жүр».

Шындығында, Еуразия халық­тары мен мемлекеттерінің панорамасын тек қыранның көзімен ғана көруге болады. Сол себепті, Л.Н.Гумилев мұрасынан 1960-1980 жылдары өзінің еуразия­шыл­­дығын жарнамалаған, сөйтіп, еуразияшылық идеясының ғылы­ми негіздемесіне қомақты үлес қос­қан еуразияшыл-ғалымның көз­қарасын тануға болады. Біздің пікірімізше, Лев Гумилев еңбектері оны тек шығыстанушы-тарихшы деп емес, нақты еуразиятанушы-тарихшы ре­тінде бағалауымызға мүмкіндік береді. Яғни, оның мұрасы тарихи, олай болса, олардан қоғам­дық-саяси ойлаудың тиімді бағы­ты ре­тін­де терең негізделген еура­зия­та­ну­шылық ұстанымды тани аламыз.

А.Ахматованың поэтикалық ойы­мен айтсақ, «оның төбесінде ажал жұлдыздары самсап тұрған» 30-жылдар мен 50-жылдардың ба­сындағы жағдайлардың ешқайсы­сы­на қарамай, өз ойларын жүзеге асырған. Л.Н. Гумилевтің ерлігі оның бұл кезеңнен абыройлы өтіп, өзінің шығармашылық әлеуе­тін 60-жылдар мен 90-жылдардың басында жүзеге асырғанынан да айқын көрінеді.

Мемлекет басшысы Н.На­зар­баевтың елордадағы жетекші оқу ордаларының біріне еуразияшыл-ғалым атын беруі – жалпы­еура­зиялық кеңістіктегі зерттеушінің ғылымдағы орнын нықтай түседі. Ал бұл бізге, яғни ЕҰУ оқы­ту­шы­лары мен қызметкерлеріне ай­рық­ша жауапкершілік жүктері хақ. Әрине, Л.Н.Гумилев – XX ға­сыр­дың көрнекті тарихшысы, әлем­ге танымал түркітанушы-ғалым ре­тінде қорғауға, я болмаса, асыра мақтауға мұқтаж емес. Біздің міндетіміз – оның мұрасына үс­тірт қарамай, еңбектерінің маз­мұны мен өзектілігін ашуға, терең зерттеуге лайықты үн қосу.

Перизат БАЛҒЫНБЕКОВА,

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің аға оқытушысы.

 Эльмира ЕШТАЕВА,

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің оқытушысы.

Суреттерде: Л.Н.Гумилев; бола­шақ ғалым әке­сі Н.Гумилев пен анасы А.Ах­ма­тованың ортасында.