Пластик

Бітті ғой жерді лас қылып

«АСПАННАН КИІЗ ЖАУҒАН КҮН». Қазақ: «Аспаннан киіз жауса да, құлға ұлтарақ бұйырмайды» дейді. Алғаш естіген бала кезімізде «аспаннан қалай киіз жауады?» деп таңырқағанбыз. Ес білген соң ойласақ, әлеуметтік сатыны сипаттауға мал өсірген көшпелі тірліктің мол шикізаты: киіз бен одан жасалатын заты: ұлтарақты қалай тапқыр пайдаланған. Құлдың ештеңеге хақылы еместігін дәлелдеу үшін қар жауатын аспаннан киіз жауғызған, қайран бабалар!

Бітті ғой жерді лас қылып

«АСПАННАН КИІЗ ЖАУҒАН КҮН». Қазақ: «Аспаннан киіз жауса да, құлға ұлтарақ бұйырмайды» дейді. Алғаш естіген бала кезімізде «аспаннан қалай киіз жауады?» деп таңырқағанбыз. Ес білген соң ойласақ, әлеуметтік сатыны сипаттауға мал өсірген көшпелі тірліктің мол шикізаты: киіз бен одан жасалатын заты: ұлтарақты қалай тапқыр пайдаланған. Құлдың ештеңеге хақылы еместігін дәлелдеу үшін қар жауатын аспаннан киіз жауғызған, қайран бабалар!

Түсі сол баяғыдай қоңырқай, иісі де сол баяғыдай екен. Жоқ, киіз емес. Ежелден оты­рықшы швед елінің астанасы Стокгольмде ХХІ ғасырдың екін­ші онжылдығында қайдан киіз болсын. Мынау – алпысыншы жылдары ауыл дүке­нінен кәмпит пен пірәндік, халва мен қалаш алсаң шиыршықтап орап, ішіне салып бере қоятын қағаз. Кейін біз айныдық, жерідік, ақыры ұмыттық. Ал, шведтердің әйдік дүкенінен бір­не­ше гүлдің өскінін сатып алғаны­мыз­да, қолайлы орама қағазға салып бере қой­ды. Сөйтіп, елу жыл бұрынғы таны­сымызға тап болдық.

Бұлардың: скандинав елдерінің эко­логиялық жағдайы көш ілгері. Біз: «плас­­тик пакеті қайда?» деп айналаға алақтап, экологиялық сауаттылық пен жауаптылық жағынан артта жүргені­міз­ді аңғарттық. Иә, қазақ даласын неше түрлі полиэтилен пакет пен пластик бөтелке улап жатқан заманда швед дүкендері қайтадан қағаз орамаға көшіпті.

Елге оралған соң апта бойы тәжі­рибе жүр­гіздік. Дүкеннен алған тағам­дарымызды ке­мінде он пластик пакетпен көтеріп келеді екенбіз. Аптасына екі рет дүкенге барамыз десек, жиырмасы жиналады. Оған наннан бастап етке дейін жұқа полиэтиленмен оралатынын қосыңыз. Оған қаймақтың, ірім­шіктің, балмұз­дақтың, түрлі тәттілер­дің жеке пластик қорап­тарын қосыңыз. Шай қайнату мен көже пісіруге керек 5 литрлік таза судың бір аптадағы жеті бөтелкесі және бар. Сиыр мен бие ұстайтын апа үш күнде бір рет сүт пен саумалды пластик бөтелкелерге құйып әкеледі. Алты бөтелке. Апта сайын қо­қыс жинайтын қызметке өткізіп бере­тін екі қанардың бірі тек пластиктерден тұрады. Бұл тек – азық-түлік саласында қордаланатыны. Әрі балаларға газды сусындар ішкізбейтін үйде.

Жуынып-шайынатын заттардың бә­рінің қорабы мен құтысы пластиктен. Анда-мұнда бір киер киіміңді мұн­таздай етіп беретін «химтаз» да оны пластик бүркеме жауып қайтарады. Дүкеннен алынған тұрмыстық техниканы, жиһазды, киімді қаттап келетіні қан­шама. Иә, сатып алған кітап, оқу­лық, баланың дәптер, қаламын да «фирмалық» пакетпен бермесе, іштері ауырады. Не керек, баяғы кеңестік замандағы торқалта, кенеп дорба, тіпті шыны бөтелке көзден бұл-бұл ұшып, бәрінің орнын полиэтилен өнімі то­лықтай басты. Екінші қанарды осындай қалдықтар толтырады.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Та­би­ғатты сақ­тау жөніндегі комитетінің мәліметіне жүгінсек, Жердегі пластик қалдықтар кесірінен жылына 1 миллион құс, 100 мың сүтқоректі, 100 миллион балық қырылады. Олар пластикті тамақ деп жұтып қояды. Сосын бөтеге, асқазан, ішектері қорыта алмай, іштері түйіліп өледі. Зауалға қат­ты ұшырап жатқандар тізімінде теңіз тасба­қасы, итбалық және кит тұр. Мұ­хиттарда қал­­қып жүрген пластик қалдықтары судағы сүтқоректілердің тұқымын то­лық құртады дейді ғалымдар. Біздің аядай көл-тоғандарымызда балық пен шаян, бақа мен құс біткенді Қытай­дың нейлон аулары қынадай қырып тас­тағаны ол есепке кірмеген де!

Ежелгі кендірден тоқылған торды, кенептен тігілген дорбаны тозған соң тастай беруге болатын. Өйткені, олар табиғаттың өз шикізатынан жасалған. Бірер жылда шіріп, қайта топыраққа айналады. Ал полиэтиленнің ыдырау уақыты – 400 жыл. Жеті атасын жадыда сақтайтын қазақ­тардың он алты атасы ауысқанша алақандай пластик айналаны ластаумен болады. Мамандар осы кезге дейін қолданыста болған пластиктер егер жанып кетпесе, тегіс жер үстінде қалғанын айтады. Табиғат қорытып үлгергенше, Шахановша айт­қанда, 500 жыл күтуге тура келеді:

Ел тағылымын аяқ асты төсенбе,

Той аз болмас әлі сенің көшеңде.

Бес жүз жыл күт, содан кейін рұқсат

Он бес қызды қабат алам десең де.

Пластик бұйымдарды жағу – оның жер үстінде қалғанынан да қатерлі. Ауаға зиянды заттар бөлініп, адамның, жан-жануардың тыныс мүшелеріне у тарайды. Ал күлінде ауыр металдар бар. Одан – шөп, шөптен – мал, малдан – адам ағзасына түскен ауыр металл қатерлі ісікке себепкер деседі.

Міне, осының бәрін ескерген шведтер целлофан, полиэтилен, пластик пакеттер мен қаптамалардан мүлде бас тартып, орама қағаз­дарға оралыпты. Экологиялық санасы оянып, саңылауы ашылған елдер үшін аспаннан киіз жауып жатқанда бізге әлі ұлтарақ бұ­йыратын емес-ау деп ойлағанбыз сол Стокгольм дүкенінде.

«АСПАННАН ШҰҒА ЖАУҒАН КҮН». Қазақ жазушыларының бірі Сей­дахмет Бердіқұ­ловтың спорт тақы­рыбындағы хикаяларының бірі осылай аталатын. Кейіпкері Тұйғын велоша­бандоздың Оңтүстік-Шығыс Азия мем­лекетінде жарысқа түскен күнгі көңіл күйі осылай сипатталады. Спорттағы сайыстың бар бояуын көрсету үшін жаң­быр жауатын аспаннан шұға жау­ғызған, қайран қаламгер!

Қазір жер мен көкті басып қалған пластик құтыларды алғаш ХХ ға­сыр­дың тоқсаныншы жылдарының басында Оңтүстік Азияның ірі мемлекеті – Пәкстанның астанасы Ислама­бадтың әуежайында көріп едік-ау. Аты танымал «кока-кола», «спрайт», «пепси-кола» және басқа сусындар соған құ­йылған. Аузын ашу ыңғайлы, алып жүруге қолайлы, сынып, төгіліп қалар деген қорқыныш жоқ. Баяғы кеңестік «лимонад» пен «сарыағаш» құйылатын шыны бөтелкеге қарағанда анағұрлым сүйкімді көрінген.

Ғылым мен білім адамзатты жыл сайын дамытып келеді. Әттең кейде, сол шектен тыс зерттеу мен жаңалық­тың пайдаға емес, зиянға шығатыны бар. Атом бомбасын жасаған Оппенгеймер мен Сахаров мұхиттың екі жағында қартайған шақтарында сол әрекеттері үшін сан соқты емес пе?

ХІХ ғасырдың соңы деседі. Неміс ғалымы Ганс фон Пехманн кезекті тәжірибе жасай отырып, торсық шыны түбіне балауыз сияқты шөгінді пайда болғанын байқайды. Шөгінді қазіргі полиэтиленнің атасы еді. Оны өнді­ріске шығару келесі ғасырда, яғни 1933 жылы жүзеге асады. Ғасырлар то­ғысында химиялық келесі қосынды целлулоид ойлап табылды. Және бірден киноға қажет пленка жасауға жұмсалды. Осы «пленка» сөзін әр жерде «үлдір» деп аударғанды оқыдық. Неге сүйеніп аударғандары белгісіз. Ең болмаса «үлбір» десе қисынды еді.

Бұл бүйірлей қосылған ой соқпа­ғынан шығып, басты жолға қайта түс­сек, кино пленкасын шығару жұмысы өте қауіпті болды. Оны жасайтын қоспа кенет жарылып кететін. Өндірісі қауіпсіз целлофан 1911 жылы жасалды. Орауға қолайлы, әрі ар жағы көрінетін мөлдір. Мұның «әттеген-айы»: қымбат еді. Сондықтан, әу-баста бағалы металдан жасалған әшекей бұйымдарды орауға жұмсалған. Кейін целлофан өндірудің арзан жолы табылып, 1927 жылдан бастап тағамдарды орау мен тасу басталған.

Қазіргі жаппай қолданыстағы поли­этиленді 1933 жылы Нортфич зертханасында Фосет пен Гибсон деген екі ғалым ашқан. Олар газдарды жоғары қысымға түсіргенде тұнып қалған шөгіндіні көреді. Осылай ашылған полиэтилен алғаш Жер шарын орап шыққан телефон сымдарының сыртқы қорғаныш қабығы үшін қолданылған. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде радар жасау үшін қажет болды. Радарды ағылшын ғалымдары аралды бомба­лау­ға анталап келе жатқан фашист ұшақ­тарын анықтау үшін жанталаса жаса­ғаны мәлім. Сөйтіп, соғыстан мүлде қирап қалмаған британ аралына елуін­ші жылдары дүрілдеген даму дүмпуі келді. Елде керемет супермаркеттер пайда болды. Олар тауарларды алғаш полиэтилен пакеттерге салып берді. Біріншіден, арзан. Екін­шіден, қолайлы. Үшіншіден, әмбебап. Кейін дүкеннің, сауда белгісінің жарнамасы басылды. Мұны төрт деңіз.

Оның алдында АҚШ-та нанды полиэтиленге орап сата бастаған. Ондай ораулы нан кеуіп қалмайды. Наннан кейін сэндвич, көкөніс пен жемісті осылай орап сата бастайды.

Тура осы жолдарды жазған кезде есімізге тағы Сейдахмет аға түсті. Жас журналистердің қылығына кейігенде: «Сендер сэндвич жеп, кола ішкен аме­рикалық емес, көмбе жеп, айран ішкен ауылдың балалары емессіңдер ме» дер еді. Ауылда айранды – кола, көмбені – сэндвич ауыстырғанын көр­мей кеткені дұрыс болыпты, жарықтықтың.

Кеңес Одағы бастапқыда бұл жаңа­лық­қа шүйлікті. Пластик пакетті сағыз­бен бірге «іріп-шіріген капитализмнің» белгісіне жатқызды. Мәліметтерге жү­гінсек, «темір шымылдық» берік тұр­ған 1973 жылы Батыс Еуропада 11,5 миллион дана пластик пакет шыға­рылса, Кеңес Одағында оның өндірісі мүлде болмаған! Әт­тең, солай қала берсе-ші. Бірақ сағыз да, плас­тик пакет те «темір шымылдықтың» әр тұсы­нан шым-шымдап ене бастады. Ал, «бұ­зыл­ған Батыс» 1982 жылы пакетті қос құлағы бар, кө­теріп жүруге қолайлы етіп жасады.

«Темір шымылдық» тарих сахнасынан ысырылған соң 5 келіге дейінгі затты салатын, ылғалды сақтайтын, киім мен көлікті бүл­дірмейтін бұл пакет Алматыны қойып, ауыл-ауылда тор қалта мен кенеп дорбаны ығыстырып әкетті. Енді супермаркет тұрмақ, дүңгіршекте сатып алған затыңызды ірі-ұсақ, қа­лың-жұқа, өңді-өңсіз пакетке салып бе­реді. Тегін. Шын мәнінде қайдан тегін болсын, пакеттің құнын саудагерлер тауардың бағасына қосып қойған.

Алматыдан бастап оның іргесіндегі талай елді мекенде пакет шығаратын қытайлық өндіріс күндіз-түні істеп тұр. Бір полиэтилен пакетті шығаруға авто­көлікпен 115 метр жү­ретіндей қуат кетеді. Демек, пакет топырақты ластаса, оны шығарғанда ауа ластанып, артық қуат жұмсалады. ХХІ ғасыр басында Жер шары бойынша 5 триллион дана пластик пакет өндірілсе, арасында Қазақстанның үлесі бар. Ол үшін мақтану емес, ұялу керек!

Сонымен, Пәкстанда түрлі сусын құйылған пластик құтыларды алғаш көргенде таңырқа­дық дедік қой. Ал түңілген жағдайымыз мынадай: осы елдің Үнді мұхит жағасындағы Қасым портында бала жетектеген кедей шалды көрдік. Әлгі шалдың аяғындағы шақайы ерекше екен. Бұл қандай аяқ киім дегенбіз, сөйтсек, жаңағы «спрайт­тың» екі пластик құтысын жаныштап, бірнеше жерден тесіп, жіппен шандып, екі табанын жауып тұрар ілдебай жасап алыпты. Құлағалы жатқан дуалдарының өзін әлгі «кока-кола» жарнамаларымен әлеміштеп тастаған елдегі мына шарасыздық түңілдірген. Таңырқау мен түңілудің арасы осылайша аспаннан шұға жау­ғандай қас-қағым сәт екен.

«АСПАННАН КӘМПИТ ЖАУҒАН КҮН». Қазақ журналистерінің арасында өлеңге де талабы болғанның бірі қостанайлық Ғұбай Әбіловтің «Жалын» журналына шыққан балладасы осылай аталатын. Баланың көзқара­сы­мен жазылған жырда қаншама қиын­дықтармен келген Жеңіс күні осылай сипатталады. Жеңіс күнгі желпініс пен жомарттықты айғақтау үшін бұршақ жауатын аспаннан кәмпит жауғызған, қайран ақын!

Бастапқыда Батыстан шыққан пластик бө­телке Жер шарын айналып, Пәкстаннан соң Орталық Азиядағы жаңа мемлекеттерге жетті. Оны 1992 жылы Түркіменстаннан көрдік. Өз мемлекетімізде пластик ыдысқа сусын құятын желінің жұмысымен 1995 жылы Қарағанды қаласында танысып едік. Кәсіпкердің тегі – Ааб. Қара­ған­дының шетіндегі су қоймасының жаға­сынан сусын шығаратын кәсіпорын ашып­ты. Соны аралатқан. Бас бармақтай ғана жартылай өнімдер ыс­тық станокта үрленіп, 1,5-2 литрлік қауаққа айналып шығатынын көрдік. Осы пластик қауақтар бірнеше жылдан соң қазақ даласының басты қатеріне айналады деп ойламап едік-ау.

2012 жылы мұндай сусын шығара­тын желіні аудан орталығы не, ауылдан да ашып жатыр. Сусын түрлерін былай қойғанда, құтының өзін қырық құ­был­тып жасайды. Оны қалыптайтын ста­ноктың қымбатын Германия мен Италиядан, арзанын іргедегі Қытайдан әкеледі.

Бізге сусын құятын желіні жөнелтіп жатқан Италияңыздың бірталай қала­сында қазір плас­тик бөтелкеге тыйым салынған. Айталық, Легурия жағала­уы­на жолатылмайды. Соңғы рет 2011 жылы курортты өлкеде туристерден 2 миллион пластик құты қалған екен. Сол жылдың тамыз айында Генуя қала­сында 400 мың плас­тик құты жи­нал­ған. Енді біржолата тоқтау салған. Есе­сіне 1 еуроға темір құты сатылады. Ауыз суды соған арнайы шүмектен құйып аласыз. 2000-шы жылдар басында біз дамылдаған Бибиони курортында ер­кін­дік еді. Енді барсақ, атамыз Олжай­дың Екінші дүниежүзілік соғыста Сталиннің атынан спирт құйып алатын металл құтысын ұмытпаспыз-ау.

Иә, біз барғаннан бері АҚШ-тың Сан-Франциско қаласының да көзқа­ра­сы өзгеріпті. Қала басқармасының мү­шелері 2012 жылғы 27 наурыздан бастап барлық дүкенде пластик пакеттер беру мен сатуға тыйым салған. Ондағы есеп бойынша, жылына қоқысқа тасталатын пластик пакет 1400 тонна болады екен. Біреуі емес, онының салмағы бір мысқалдай сезіл­мейтінін пакеттің мың жарым тоннасын көзге елестетіп көріңіз. Жарайды, басыңызды қа­тырма­ңыз, ол үшін 200 миллион пакет қажет, ал оны жасауға 1 миллион 700 мың литр мұнай өнімдері жұмсалады. Бұдан былай мұндай үнем, әрі жерге шірі­мей­тін қалдық көмуден құты­лады. Қазақ­тың: «апама да барып келейін, тайым­ды да үйретіп келейін» дейтіні осындайда. Жалпы, алып көпірлі қала 2020 жылы қалдық­сыз технологияға көшеді. Осы елдегі Сан-Хосе қаласы 2012 жылды пластик пакетсіз бастаған. Сиэтл қала­сы да солай.

Біз ат басын тіреген және бір мемлекет Дания сонау 1994 жылдан бері пластик құты мен пакетті шектеген. Алдымен мәдениетті жолмен. Яғни, өндірушілердің экологиялық сауаттарын ашу арқылы. Сосын қаржылық жол­мен. Яғни, сатушыларға пластик ыдыс пен пакет үшін зор салық салу арқылы. Сөйтіп, 90 пайызға төмендет­кен. Салық саясатын Ирландия мен Шотландия да жүргізіп, елеулі нәти­жеге жеткен. Ол елдерде арнайы са­лық­тан түскен қаржы қалдықтарды кө­муге жұмсалады. Пластик пакет­терді енді Парижден ешкім таппайды. Бұрын осындай қалдығының өзі 8 мың тонна, оны өңдеуге 1,5 миллион еуро жұм­сайтын еді. Тәубе, тазарыпты. Парижге баға жағынан бәсекелес Мәскеуге бұл тазалық жете қойған жоқ. Орыстың бас қаласында жылына 2 мың тонна пластик пакет шығады. Оны тасудың өзіне 30 темір жол вагоны қажет.

Әу баста пластик пакетті бастаған ағыл­шындар ақылға келді. Супермаркеттерде енді әлеуметтік жарнамалар ілініпті. «Бізге өз дорбаларыңызбен ке­ліңіздер. Қоршаған ортаға қамқор­лық болсын!» Ребекка Хоккинг деген әйел 43 дүкеннің иесін көп мәрте тұтынатын шүберек дорбаға көшуге көндіріпті. Ақыры премьер-министр Джордж Гордон барлық дүкендерді пластик пакеттен қағаз қапшыққа көшуге шақырды.

Іргелес Қытай жер-көкті басып кеткен пластикті бір аптада жинатып алды. Жұқа 0,025 миллиметрлік полиэтилен шығаруға тыйым салды. Тіпті, бұл ел пластик стақанды құртып­ты. Бей­жің­де жүргенде көрдік, метро мен дү­кен­нің алды мен ішіне қаз-қатар автоматтар қойылған. Одан бүктеулі қағаз стаканды суырып аласыз. Бүктеуін жазып, бір тетікті бассаңыз, әлгіге таза су құйып береді. Сосын шөліңізді қан­дырып, қайта бүктеп, автоматтағы келе­сі тесікке сұғып кетесіз. Көше таза, көңіл шат. Су газсыз, ыдыс пластиксіз. Бұл – нағыз Қытай.

Австралияда қоршаған ортаны және мәдени мұраларды қорғау министрі «полиэтилен оба­ға» қарсы жорықты бастады. Дүкендерде тегін берілу тұр­мақ, сатылмайды. Осы ел әлемде алғаш полиэтиленнен ада аймақ жариялады. Ол құрлыққа жақын бір арал көрінеді.

Үндістанның Раджастхан штаты өзін «плас­тик пакеттен азат аймақ» деп заң қабылдаған. 2012 жылдың 1 тамызынан бері штатқа пластик пакет апар­ған адамға 100 мың үнді рупийі көле­мінде айып салынып, 5 жыл түрмеге отыру жазасы белгіленеді.

Африкада қалай? Руанда мен Эритрея сияқ­ты елдер оны өндірмек түгіл, ішке жолатпайды. Егер затыңызды пластик пакетпен көтеріп барсаңыз, шекарада кәмпескелеп алады. Руанда бүкіл пакетті бір сенбілік арқылы тазалап шығыпты. Занзибарда және солай. Бұрын осы ел арқылы басқа мемлекеттерге апарылатын жүктің арасында пластик пакеттер болатын. Енді тыйым салынған соң, бюджет ай сайынғы 400 000 доллардан қағылып қалыпты. Бі­рақ, жердің тазалығы, ұрпақтың саулы­ғы үшін әлгі түсімнен бас тартқан! Кім де кім жасырып пакет шығарса, саудаласа, не басқа елге алып өтсе, 2 мың доллар айып төлеп, 1 жылға түр­меге жабылады! Сырттағы әрнені көргіш, тез қабылдағыш біздің билік үшін айып мөлшері мен жаза кесімін көрсетіп жазып жатырмыз.

Амал не, Астанамыз «ұшатын пакеттер қаласы» деген теңеумен Интернетте бүкіл әлем­ге танылып жатқанда, біздің Парламент, түрлі деңгейдегі мәс­лихаттар бұл тақырыпты қозғаған да емес.

«АСПАННАН ПАКЕТ ЖАУҒАН КҮН». Қазақта бұрын мұндай күн бол­маған еді. Енді жерінің көркі ықылым заманнан саяхатшыларды таңқалдыр­ған Жуалыда Шерхан Мұрта­заның 80 жылдығы тойланғанда дүйім жұрттың алдынан пакет бұрқырады. Тұрар тамсанған, Бауыржан сағынған, Шерхан шаттана жазған табиғаттың неге айналғанын айғақтау үшін сырғақ жауатын аспаннан пакет жауғызған, қайран ағайын!

Иә, күн желкем еді. Өз көзімізбен көріп отырдық. Көпшіліктің қошеме­тімен Мемле­кет­тік хатшы Мұхтар Құл-Мұхаммед, Қазақстан­ның Еңбек Ері, халық жазушысы Әбіш Кекілбай, бұрынғы Сенат Төрағасы, енді ел ағасы Өмірбек Байгелди кезегімен мінберге беттегенде солармен жарысып пакеттер де көп алдынан өтіп жатты. Жермен домалап өтті, ауамен қалықтап өтті. Бірі мінбер қойылған сахнаның боса­ғасына, бірі әріректе тулар ілінген сы­рыққа, енді бірі одан әрі қаз-қатар теректерге тіреліп жатты.

Біздің жаман қасиетіміз бар. Санаймыз. Австрия мен Италия арасындағы тескен тауларды, Лондоннан Нью-Йорк­ке ұшқанда Атлант мұ­хитында иненің жасуындай болып көрінетін ке­мелерді, бөлімше орталығы болған Үш­төбеден фермер ағамыздың қыс­тауы Молда­жарға дейін Тарбағатай төскейіндегі суырларды санағанбыз. Енді алдымыздан көктей ұшқан пакет­терді санадық. Мемлекеттік хатшы мінберге шығып-түскенше алуан түрлі, алуан пішінді төрт пакет желмен ұшып өтті. Жүрісі де, сөйлеу мәнері де інісінен баяулау Әбекеңді алты пакет «ал­қалады». Берідегі Шерхан Мұрта­заның «Айынан» арыдағы Ли Боның «Айына» дейінгі аралықты қамтыған Байгелдидің сөзіне тоғыз пакет тап келді.

Аспаннан пакет жауып жатса да, еліміз осы экологиялық кеселмен кү­рес­ті бастаған жоқ. Мана әлем елде­рінде, олардың жекелеген қалалары мен аймақтарында пластик ыдыс пен пакеттерге тыйым салынғанын айтсақ, енді оны жинап кәдеге жарату тәжі­рибесіне тоқталайық.

Іргелес Өзбекстанда бірнеше жылдан бері пластик құтыларды жинау жол­ға қойылған.  Янгиюл қаласында бү­кіл Ташкент облысынан шыққан полиэтилен қалдықтарды өңдейтін зауы­т бар. Қайта балқытып, көкөніс пен жеміс салатын жәшіктер шығарады. Бұрынғы ағаш пен темір жәшіктерден қолайлы болған соң диқандар жаппай алу үстінде.

Айтпақшы, осылай полиэтилен қал­­дық­тарды басқа қоқыстан айырып, жинап беруге машықтанған бір топ өзбек азаматы Қазақ­­стан­ның солтүстігіндегі Петропавл қаласындағы күлтөкпеден нәпақа тауып жүрген. Олар ай сайы­н екі тонна полиэтилен жинап береді екен. Әр келісін он теңгеден өткізеді. Осы төрт жігітті өзгеге үлгі ету орнына біздің қырағы полиция үш тәулік абақтыға жауып, одан соң атаме­кендеріне аттандырыпты.

Орал қаласында жергілікті кәсіпкер пластик құтыларды сығым аппаратына салып, салмағы 120 келі болатын текше шығарады. Бір текшеге кемінде он қап пластик керек. Жылына 80 мың тонна тұрмыстық қалдық шығаратын Оралды зиянды қоқыстан арылтып жатыр. Тек, оны қайта өңдейтін зауыт Ресейде екен.

Семейден де бір хабар жеткен. Мұндағы жұрт Қытайға темір қалдығы ретінде өткізу үшін кәріздің шойын қақпағын ұрлай береді. Енді қала әкімдігі құдықтардың аузын пластикпен тығындауды ұйғарыпты. Сөйтіп, пластик қалдықтардан осындай қақпақтар құйылмақ. Тек, Ресейге өткізу үшін оны да ұрламасын деңіз.

Әлемде бұған дейін жиналып қалған полиэтилен қоқысты өңдеудің небір әрекеттері кездеседі. Филиппин осы қалдықтардан қайық жасай бастаған. Бұл қайық елді анда-мұнда басып қалатын топан су кезінде тұрғындарды құтқаруда таптырмайтын құрал болып шықты. Жыл сайын 16 миллион тонна қоқыс шығара­тын мемлекет сол қоқыстарды қатынас құралын шығару үшін кәдеге жаратты.

Жалпы, жағалаудағы елдердің қоқыстарын көбінесе су шайып, әлемдік мұхиттарға алып кетеді. Ғарыштан түсірілген суреттерге қараса­ңыз, мұхиттардың ағыстары, олар тоғысатын иірімдері баршылық. Тек Тынық мұхиттағы солтүстік иірімде аумағы 700 мың шаршы шақырым мен 1,5 миллион шаршы шақырым аралығындағы пластик қалдықтар қалқып жүр. Көздеріңізге елестету үшін айта кетелік: Түркия, Чили, Замбия сынды мемлекеттердің аумағы 700 мың шаршы шақырым, ал 1,5 миллион шаршы шақырым дегеніңіз Моңғолия аумағымен тең. Осы «қалдық құрлықтың» 80 пайызы – жағалаудан су шайып кеткен полиэтилен тастандысы екен. Демек, Филиппин елі өзгелерге үлгі.

Ондай үлгіні өзіміз Даниядан естігенбіз. Елдегі Торбьерн Анкерстьерне деген дизайнер пластик қалдықтардан көп мәрте пайдаланылатын себет жасаған. Ол себет ағылшын әліп­биіндегі әріптерден өрілген. Басын қосып оқы­саңыз: «Жыл сайын Ұлыбританияда 6 миллиард пластик пакет қолданылады. Одан қорша­ған орта айтарлықтай зардап шегеді. Сондық­тан, қамқорлық жасаңыз. Осы қорапты ұдайы пайдаланып, табиғатты сақтаңыз» деген мәтін шығады.

Мысалға келтірілген Ұлыбритания міз бақпай отырған жоқ. Ғалымдары әлемде алғаш өздігінен ыдырап кететін биологиялық пакет жасады. Онымен нан орайды. Орама төрт жыл ішінде су мен көмір қышқылына бөлініп кетеді. Өндіріске енгізілді. Норвегияда жасалған жа­ңалық бұдан да жағымды. Елдегі дүкендер азық-түлікті кейін шіріп кететін биологиялық пакеттерге орап береді. Жүгерінің шырышынан жасалған бұл пакеттен денсаулыққа зиян жоқ. Әрі ауыр салмаққа шыдамды. Әзірге қымбат көрінеді. Бірақ, жергілікті тұрғындар экология­лық мәдениетті танытып, бағасына келіскен!

Сөзді Стокгольмнен бастап едік. Айналып соған қайта соғалық. Көркіне көз сүйініп, тазалығы талайды таңырқатқан Швеция астанасында 15 мың тұрғынға арналған экологиялық аудан салынды. Хаммарбю Шестад аталатын шағын аудандағы тұрмыстық қалдық әр пәтерде органикалық, пластик, әйнек және темір болып төрт бөлек жиналады. Әрқайсысы үйден жер астындағы төрт құбыр арқылы ваккум тәсілі­мен сорылып әкетіледі. Органикалық қалдық­тардан газ шығарып, сол үйлерге қайта береді. Жанатын қалдықтар жылу болып оралады. Бірақ, түтіні ауаға тарамайды. Жуынып-шайын­ған су тазартылған кезде одан да жылу бөлі­неді. Сол жылумен суды ысытады. Қуатты күн батареяларынан алады. Қалай, ондай ауданда тұрғыңыз келе ме? Астананың немесе Алматы­ның жаңа аудандарын жобалайтын атқамінер­лердің мазасын ала беріңіз.

Әзірге біздің атқамінерлер алға қарау орнына кері шегініп, шыны бөтелкелерді қайталап пайдаланудан бас тартқалы жатыр. Оны жуу тазалыққа жатпайды-мыс. Ал пластик құты пайдалану гигиеналық талапқа сай-мыс. Солай ма? Жоқ! Шыны бөтелкені Кеңес Одағы кезінде 70 жыл бойы жуып, қайта пайдаланғанда еш ауру тарамаған. Мұны бір деңіз. Екіншіден, бөтелкені санитарлық нормаларға сай тазалау ісіне ескі шишаны балқытып, жаңасын құюға қарағанда 10 есе аз қуат жұмсалады. Әлем «қуат­тарды үнемдеу керек» деп жатқанда мыналардың дайын шөлмектен бас тартуы тегін емес. Бұл арада өте құйтырқы лобби жатыр, соған Парламент тоқтау салса, қане.

Жалпы, біздің Парламент полиэтилен пакеттерге тыйым сала алар еді. Үкімет Жәркентте, Қызылқұмда қай­та жүгері өсіртіп, шырышынан Норвегиядағы сияқты био­логиялық пакет жасата алар еді. Әкімдер ырыққа көнбей жер-көкке қаптап өсетін кендірден қорап пен себет шы­­­ғарта алар еді. Ал пластик ыдыспен сусын шығаратындар қанша өнім өндірсе, соншама құтыны кері қабыл­дауын заңмен неге реттемеске? Сонда бо­­­лашақ­тағы Шерхан Мұр­та­­за­­­ның тойында болашақ­тағы Әбіш Кекілбай сөйлегенде жасанды пакет емес, шынайы гүл жауып жатпас па!

Қайнар ОЛЖАЙ,

журналист.