ХІХ ǵasyrda Batys Sibir general-gýbernatorynyń qupıa keńesshisi, Kókshetaý, Aqmola dýandarynyń qurylýyna qyzmet jasaǵan tilmash, ózi podpolkovnık Turlybek Kóshenov (1788-1877) jer daýyna qatysty qazaqtarǵa qıanat-ozbyrlyq jasaǵanda Qanjyǵaly qart Bógenbaıdyń nemeresi Bapan bı áleýmet aldynda sharbolattaı shamyrqanyp bylaısha áshkerelepti:
Saǵan bir ýys topyraqty ulyq bergen,
Maǵan bir ýys topyraqty halyq bergen.
Saǵan bergen topyraq tez ósher,
Maǵan bergen topyraq kórime birge túser.
Sen shenińe mázsiń,
Men elime mázbin.
Seniń qoqanyńnan qoryqpan,
Halqym barda toryqpan! – dep, júzikke qas qondyrǵandaı, «sheshenderde sheshenniń kúńirenip sher tartqan sózindeı» kórkem, ádilettiń, erliktiń, aıbyndylyqtyń kózindeı, namystyń otyndaı múbárák lebizin osylaısha tastúıin ǵyp jetkizgen.
Uly dalany ulyqtaý, ultyńdy, jurtyńdy ardaq tutý – keremet, kórkem qasıetterge ıe topyraqty súıý, jerdi óbý asyl paryz. «Kún sıaqty topyraqty súı, eger dúnıede qalyqtaǵan suńqar bolsań» deıdi Sopy Allaıar. Máýeli aǵashtyń mańaıy bazar desek, sonda aǵash Jaratqannan mynany tileıdi: «Japyraǵymdy alsań da, topyraǵymnan ajyratpashy». Adamzattyń asyraýshysy asyl topyraq 1 atmosferanyń, 2 lıtosferanyń, 3 bıosferanyń qudiretimen jáne alýan-alýan 4 fızıkalyq, 5 hımıalyq,
6 bıologıalyq áserlerinen quramy men qasıetteri ózgeshe sıpatta túzilgen jer qyrtysynyń úlpildek qabaty, ıaǵnı jerdiń terisi, qut-berekesi, molshylyq pen toqshylyqtyń kepili. Hosh ıisti topyraqta óngen aǵashtan bal, shópten sút shyǵady.
Bir ýys topyraqtyń tumardaı kıeli, dýa-duǵadaı qadirli ekenin paıymdaý úshin Nasırıddın Býrhanýddın Rabǵýzıdiń «Paıǵambarlar qıssasyndaǵy» (1309-1310 jyldarda jazylǵan) mynadaı bir tereń maǵynaly támsiline júgingen jón. Ol bylaısha: «Alla taǵala Jábireıildi bir ýys topyraq alyp kelýge jumsaıdy. Jer: «Menen topyraq almashy!» – deıdi. Jábireıil jerdiń kóńilin qımaı qaıtyp keledi. Sonan soń Israfıldi jiberdi, odan da ótindi, ol da topyraq almady. Keıin Mıkáıldi jiberdi, odan da ótindi, ol da topyraq almady. Keıin Ázireıildi jiberdi, odan da ótindi. Ázireıil: «Seniń ótinishińnen maǵan Alla taǵalanyń buıryǵy artyq» deıdi de, keń jer betinen bir ýys topyraq aldy.
Ol topyraqta sýy tynyq, aq, qara, tátti, ashy, sary, jasyl, qyzyl, kók, qatty, jumsaq jáne taza, topan – bári bar edi. Sol sebepti Adam uldary bir-birine uqsamaıdy. Saýal: Adamdy topyraqtan jaratpaqta qandaı hıkmet bar. Jaýap: Alla taǵala Adamdy jaratamyn dep jarlyq etkende, barlyq zattar bas kóterip: «Adamdy menen jarat» dep talasty. Taý: «Men asqaqpyn» – dedi, Teńiz: «Men aıbattymyn» dedi, Altyn: «Men qurmettimin» dedi. Aspan: «Men bıikpin» dedi. Barsha nárseler, bas kóterip ózderin maqtady. Sol kezde jer izet-iltıpaty ólsheýsiz ózin kishipeıil ustap: «Men barshadan álsizbin, aıaq astyndamyn, mende maqtanatyn nárse joq» laǵyl tilegin degeninde, «Men Adamdy topyraqtan jaratamyn» degen jarlyq keldi. Adamdy áý basta topyraqtan jaratty».
Qazaqtyń tanym-túsiniginde «súıegim týǵan topyraǵymda qalsa eken, dám-tuzymdy elden buıyrtsa eken» degen ejelden ǵıbratty sóz bar.
Zadynda, saıası-ekonomıkalyq jahandaný jaǵdaıynda kól-kósir nápaqasy, eńbekaqysy, baspanasy bar dep ózge eldiń shashbaýyn kóterý – zıalylyqtyń belgisi emes. Qashanda el perzenti halyqtyq qaǵıdattardy bolmysyna sińirip, Elbasy kórsetkendeı, «namysshyldyq dástúrlerimizdi damytý» durys.
«Ámirshi jat elden ózine arnap saraı soqtyryp qoısa, bul jaman yrym. Túbi basyna qıyn-qystaý kún týsa, qashyp baryp, panalaımyn degendi bildiredi. Bul – halqynyń aldynda jasaǵan satqyndyǵy. О́ıtkeni qarapaıym eldiń barar jer, basar taýy joq. Sen bıleýshi bolǵanyńmen, olardan artyq emessiń. Bir topyraqta týdyń eken, endeshe birge óle de bil» dep túıin jasaıdy Mahmut Qashqarı (Memleket týraly oılar. Almaty, «Jazýshy», 1998. 14-bet).
El Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Jastarǵa aıtar aqylym: baqytty ómirdi basqa jerden izdemeńder» deýinde ataqonysyńdy, atajurtyńdy, ata dástúrińdi, bir ýys topyraǵyńdy súı, óz elińdi gúldendir, óz jerińdi jánnatqa aınaldyr degen uǵym-túsinik jatyr.
Serik Negımov,
fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor
