Ресей Думасындағы қазақ қызы

Жексенбі, 30 желтоқсан 2012 0:35

Бұдан бес-алты жыл бұрын қолыма Мәскеуде шығатын “Жизнь национальностей” жур­на­лы­ның түскені бар. Баяғыда Кеңес Одағының шаңырағы ас­тын­да бас құраған сан алуан ұлт­тардың тыныс-тіршілігін кеңірек көрсету үшін Максим Горькийдің бастауымен дүниеге келген ба­сы­лым дәл осылай аталған еді. Бер­тінде жабылып қалған сол журналды жаңғыртып, тоқсаныншы жыл­дар­дың басында Ресей Федера­ция­сының Ұлт істері мен феде­ралдық қатынастар жөніндегі ми­нистрлігі жаңа жағдайға орай­лас­тырып, жарыққа қайта шығарды. Оған түрткі салып, ұйытқы болған Мемлекеттік Думаның Ұлт істері жөніндегі комитеті еді.

Жексенбі, 30 желтоқсан 2012 0:35

Бұдан бес-алты жыл бұрын қолыма Мәскеуде шығатын “Жизнь национальностей” жур­на­лы­ның түскені бар. Баяғыда Кеңес Одағының шаңырағы ас­тын­да бас құраған сан алуан ұлт­тардың тыныс-тіршілігін кеңірек көрсету үшін Максим Горькийдің бастауымен дүниеге келген ба­сы­лым дәл осылай аталған еді. Бер­тінде жабылып қалған сол журналды жаңғыртып, тоқсаныншы жыл­дар­дың басында Ресей Федера­ция­сының Ұлт істері мен феде­ралдық қатынастар жөніндегі ми­нистрлігі жаңа жағдайға орай­лас­тырып, жарыққа қайта шығарды. Оған түрткі салып, ұйытқы болған Мемлекеттік Думаның Ұлт істері жөніндегі комитеті еді.

Журналды аудара қарап ақтарғанда, көзіме алдымен түскені “Тұтас ға­сыр­ға созылған дау-талас” атты мақала болды. ХІХ ғасырдың аяғынан бас­тап, өткен жүз­жыл­дық­тың ұзына бой­­ында ұлт­тық-мәдени автономия мә­селесі айтыс-тартыс пен дау-таластың бұрқаған дауы­лын ауық-ауық туғызып келгені белгілі. Сондықтан да Ресей дума­сы­ның “Азамат­тардың ұлт­тық-мәдени бір­лестігі ту­ра­лы” қабыл­да­ған заңы атал­мыш мәселеге қойылған соң­ғы нүкте сияқ­ты еді. Оның үстіне қоғам­дағы қауырт эконо­ми­калық һәм саяси ре­форма­лар­дың кең құлаш жаю­ы мәдени-ұлт­тық қа­ты­нас­тардың мәнін ай­шық­тай түсіп, ерек­­ше екпін ту­ғыз­ғанын айта келіп, автор Ресейдің ұлтаралық қақ­­ты­ғыстардан әлі де ада-күде арыла алмай отыр­ғанын атап көрсетіп, себеп-салдарын тарих қойнауынан іздеп, өткен кезеңдерге ой көзін жібереді. Осы орайда автордың ел та­ри­хын те­рең біліп, ғылыми тұрғыдан жан-жақты тал­дай алатын шеберлігі, тың пікірлер түюі тәнті етті.

“Азаматтық қоғамның ашық­ты­ғы ұлттық азшылықтың құқы­ғын шектей алмақ емес, – деп жазады ол. – Ресей Федерациясы аз ұлт­тар­дың құқығын қорғау жө­ні­нен Еуропалық кеңестің ал­дын­да жауап береді. Бәлкім, ол жауап жеке заң немесе декларация тү­рін­де болар. Әрине, оны уақыт көр­сетеді. Ал мұның маңыздысы басқада: тарихи жағдайларды, ең бастысы, бүгінгі таңда қалып­тасып отырған шынайы ахуалды есептей келгенде, азамат­тар­дың қоғамдық бірлестіктерінің ең біре­гей түрі – ұлттық-мәдени авто­но­мия болып табылады. Ол әншейін­де айта беретін ұлттық даму дегеннен азаматтық қоғамға тән мәдени құнды­лықтардың мәнді мәселелеріне біртіндеп көшуге жәрдемдеседі. Ұлттық-мәдени автоно­мия дегеніміз, адамның ұлттық мәдени қажет­те­рін айқындауына тең құқық беретін қоғам­дық бірлестіктің бір түрі. Сондықтан оған дәс­түр­лі көз­қарас шеңберінен шығып, жаңаша қарау қажет”. Мақала авторы тарих ғылымы­ның кан­ди­даты, Мемлекеттік Думаның ұлт істері жөніндегі комитетінің кеңесшісі Раушан Қанапиянова екен.

Өз басым, Раушанның атына да, затына да көптен қанық бола­тынмын. Кезінде ол Қазақ­стан Ком­партиясы Орталық Комите­тін­де жауапты қызметте болып, кейін Ақмола облат­комы төр­аға­сы­ның орынбасары қызметіне жі­берілген. Одан КСРО Жоғарғы Кеңесінің аппаратына қызметке шақырылып, Одақ тарағаннан кейін оны Ресей Думасының Ұлт істері жөніндегі комитетіне алып қалады. Онда алғаш кеңесші болып істеген Раушан қазір комитеттің аппарат жетекшісі. Ұлт істері жө­нін­дегі көптеген келелі мәселелерге ұйытқы болып жүрген Раушан бұдан төрт жыл бұрын түркі тілдес халық­тардың салт-дәстүрін сақтауға ық­пал ету жөнінде әйелдердің ай­мақ­аралық қоғамдық ұйымын құрды. Оның ұйым президенті ретінде атқарып жүрген жұмысы ауыз толтырып айтуға тұрарлықтай.

1999 жылы осы ұйы­мның мұрындық болуымен Мәскеуде Еуразия әйелдерінің Бүкілресейлік жиналысы өткізілді. Оның тақырыбы да елең етерліктей: “Ау­ма­лы-төкпелі әлемдегі әйел: отбасы және мәдениет һәм ұлттық дәс­түр­лер”. Оған орыс елінің әр өңірінен: сонау Сахадан бастап Қалмақ, Татар, Башқұрт Республика­лары­нан, Орынбор мен Камчатка облыс­тарынан, Қырымнан өкілдер қатысты. Әзірбайжан, Қазақстан және Украинадан меймандар келді. Жиналыста қазіргі қоғамдағы әйелдердің рөлі мен орны, олардың қоғамдық-саяси өмірге қатысуы, мәдениет пен отбасындағы салт-дәс­түрдің сақталу мәселелері тал­қы­ланды. Еуразия әйелдерінің үкі­мет­тік емес ұйымдарының ассам­блея­сы туралы ереже бекітілді.

Аталмыш аймақаралық ұйым Ресейдегі қазақ ұлысының ғана емес, күллі түркі тектес халықтар арасында қыруар ағартушылық жұмыс жүргізеді. Түркі әйелдері кездесу кештеріне өз қандастарын көбірек тартуға тырысады. Қазір Мәскеуде қазақ тілін оқыту жө­нін­де жексенбілік сынып жұмыс істеп, онда жетіден он төрт жасқа дейінгі балалар оқиды. Қазақ қыздарының хореографиялық ансамблі “Россия” концерт залының сахнасында жиі-жиі өнер көрсетіп, көрермен­дерін дән разы етіп жүр. Кейде мұндай кон­церттерге Қазақстан облыс­та­ры­нан да өнерпаздар шақы­рылады.

Бұрнағы жылы осы ұйым­ның бас­тауымен Алматыда “Қазіргі ұлт­тық киімнің асқақ сәні” атты халық­аралық бірінші конкурс сәтті өтті. Оған дос­тас­тық елдерінде тұ­ра­тын көптеген түркі халық­та­ры­ның өкілдері қа­тысты. Ал былтыр күзде ұлт­тық киім үлгісінің осын­дай халықаралық екінші байқауы Мәскеу қаласының өзінде өткізілді.

Бұндай байқауларды өткізу – ұлттық қоғамдық ұйымдар­дың суретшілер мен сәнгерлер және дизай­нер­лер­дің шығармашылық одақтармен ынтымақтаса жұмыс істеуінің бір тиімді түрі, – деген еді Рау­шан Мұсақанқызы газет тіл­шісімен сұхбатында. – Мәселе мы­на­да: қазіргі сән үлгісінің класси­калық ежелгі киім түрлеріне зер салып, назар аударуы біздің бай­қау­ларымыздың кәсіби ғана емес, қоғамдық саяси маңызын да күшей­те тү­се­ді. Ұлттық киім үлгісін алға тарту жай ғана сән-салта­наттың ауқымынан асып, ұлттық-мәдени автономия бірлестігінің шығармашылық арнадағы маңызды туындысына айналғалы тұр. Сайып келгенде, бұл байқау әйел затының өз қарым-қабілетін танытуына мүмкіндік туғызатын ұтымды шара.

Аймақаралық әйелдер ұйымы өз жұмысына Ресейде тұратын таны­мал қазақ қыз-келіншектерін де кеңінен тартып отыр. Олардың ара­сында Санкт-Петербургтегі Мем­лекеттік Поляр академиясының рек­торы, профессор А.Шау­кен­баева, Элиста қаласының вице-премьері М.Тарабаева, Әлемдік экономика институтының ғылыми қызметкері Д.Өтегенова, Омбыдан А.Жақыпова, Орынбордан Р.Ахме­то­ва, Алтай өлкесінен Т.Мұх­та­сы­ро­ва, Мирный қаласынан Г.Бейсенбаева сияқты әкімшілік қыз­меткерлері және О.Жанай­да­ро­ва, Г.Жексенбина, А.Адамова се­кіл­ді мәскеуліктер бар. Солардың ынта-жігері арқасында Ресей астанасында Наурыз мейрамын атап өту қолға алынып, қайта қалпына келтірілді. Бір жылдары бұл мейрам Одақтар үйінің Бағанды залында да өтті.

Әрине, әйелдердің қабілет-қарымы той-томалақ, ойын-сауық өткізумен, не жоғарыда­ғыдай ісмер­лігімен, он саусағынан өнер тамған шеберлігімен ғана шектелмесе керек. Олардың ел басқару ісіне де белсене қатысып, мемлекеттік қызметті де дөңгелетіп әкететінін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Бұған Ресейдің Дума комитетіндегі қарындасымыз, һәм жерлесіміз Раушан Қанапиянованың күллі еңбек жолы айғақ. Ол өзін қызмет тегершігінің көп тетігінің бірі санаудан әсте аулақ. Қашан, қайда қызмет атқарса да өз ісіне асқан жауапкершілікпен қарап, жаңалық іздеп дамыл-тыным таппайды.

Ұдайы үйреніп, ізденіс үстінде жүретін жерлесіміздің қаламынан мағынасы терең, мазмұны кемел бірнеше кітаптың тууы да содан. Осылардың ішінен “Мемлекеттік қызметтегі әйел: қазіргі саясат және келешек” пен “Әкімшілік басқару элитасы құрылымындағы гендерлік ара-қатынастың философиясы” атты екі еңбекті айрықша атап өткен абзал. Бұл екеуі де тарихи, танымдық, деректік материалдарға мейлінше бай еңбектер. Олардан орта ғасыр ойшылы Корнелий Агриппаның тәпсірлерінен бастап, орыс патшайымы Екатерина ІІ мен ағылшынның “темір ледиі” Мар­гарет Тэтчердің қарекет-қимыл­дары туралы тың деректер мен дәйек­тер табасың. Осыларды алға тарта отырып, ол бүгінгі таңда ел басқару ісінде әйелдердің әлі де аз екенін айтып, одан арылудың жол­да­рын нұсқайды. Отандық және шетелдік тәжіри­белерді талдау арқылы мемлекет пен қоғамды тек жаппай ерлер ғана басқаруы ХХ ғасыр­дың аяғына таман өз мүм­кін­дігін түгел сарықты. Егер адамзат енді әйелдердің әлеуметтік-эко­но­ми­калық және мәдени өмірге қосар үлесін мемлекет басқарудағы ең­бе­гімен теңестірмесе, ондай мемлекет өркениет жолымен өрлей алмайды, деген батыл тұжырым жасайды ол.

“…Қоғамда қазір әйелдердің саясаттағы рөлі туралы көбірек айта бастады, – деп өз ойын ны­ғарлай түседі автор. – Шынында да, халықтың әйелдер құрамының саясатқа ден қоюы әдеттегі әйелдер қозғалысынан тыс өз бетінше өрістеп барады. Мұның себебі не дейсіз ғой. Ең ал­ды­мен, елде біртұтас әйелдер қоз­ғалысы қалыптаспаған. Олар­дың саясатқа ден қоюы әкімшілік бас­қару құры­лымындағы ерлердің каста­лық қарсылығына тап келді. Әзір­ше әйелдер бізде іс жүзінде мем­ле­кет басқарудан шеттетілген. Ал бүкіл әлем бүгінде философ Б.Спи­­нозаның: “Билік басындағы әйел – бүкіл әлемге қатер”, деген қағидасын сілкіп тастап, олардың мемлекеттік мәселелерді шешуіне мүмкіндік туғызып отыр. Соңғы жыл­дары Ресейде әйелдердің бол­ма­шы билік құрылымына қаты­суы­ның өзі ұлғаюдың орнына азайып кетті. Қыз-келіншектердің барлық деңгейдегі биліктен бойын аулақ салу үрдісі үдеп барады”. Шын мә­нін­де қазір Ресейде билік басында әйел заты жоқ­тың қасы. Сонау Кеңес кезеңіндегі Екатерина Фурцеваның көзіндей болып үкімет құрамында Валентина Матвиен­ко жүр еді, оның өзі де Санкт-Петербургтің губернаторы болып кетті. Оған қарағанда үкімет құрамында үш бірдей әйел министр бар Қа­зақ­станның жағдайы иман-таразы екен.

Үлкен бір ұлы елдің кемшіліктерін осылай­ша тайсалмай ашып айтып, қаймықпай бетке басып отырған қарында­сы­мыз­дың батыл­ды­ғы­на тәнті боласың. Оның еңбектері бүгін туып, ертең ес­ке­ру­сіз қалатындай емес, қоғамның көкейкесті мәселелерін көтерген ұсынарлығы, ұғынарлығы көп дүниелер. Қазіргі қыз-келіншектер өмірдегі қиындықтарды қалай жеңбек, оларға көмек­те­се­тін кім бар, табиғи да­рын қабілеті мен мүмкін­діктерін кәдеге қалай асыруы керек, әлде отбасы, ошақ қасы бо­лып отыра бергені жөн бе, бол­маса бәріне қолды бір-ақ сілтеп, мәдени, саяси және кәсіби жайсаңдардың ортасынан өз орнын ойып алуға белді бекем буғаны абзал ма? – деген сияқты сан алуан сауалдар самсап алдан шыға келеді. Біздіңше, оның жауабын ең алдымен әйелдердің өзі біледі, тек оларға бөгет бол­май, қол ұшын беру қажет. Қа­рын­дасымыз Раушан Қанапия­но­ваның кітаптары тоқсан тарау сол мәселе­лер­дің түйінін табуға көмектесеріне күмән жоқ.

Есіміне ертеден қанық, еңбе­гімен көптен таныс сол қарын­да­сы­мызбен былтыр күзде Көк­шетауда, хан Кененің 200 жылдық мерейтойы күндері кездесуге тура келді. Ол да төре тұқымының бір тұяғы көрінеді. Түбі Абылай ханның немере ағасы Сұлтанбет төреден тарайды. Өзі қырқыншы жылдардың аяқ шенінде Көк­ше­тау қаласында мұғалімдер отба­сында дүниеге келіпті. Әкесі сол өңірге әйгілі ұстаз Мұсақан Қана­пиянов он бес жылдай облыстық оқу бөлімін басқарып, партиялық қасаң тәртіпке бас имегені үшін қудаланып, ақыры ауыр нау­қас­тан Ертіс бойында дүние салған. Одан қалған үш ұл, үш қыздың бәрі де бүгінде еліміздің бетке ұс­тар санаткер азаматтары. Со­лар­дың бірі – Раушан Мұсақанқызы қазір Ресей Мемлекеттік Дума­сы­ның Ұлт істері жөніндегі коми­теті­нің аппаратын басқарып отыр. Ол ежелден көрші екі елдің ара­сы­на ғана дәнекер болып  қой­май бүкіл Достастық мемле­кет­терін мекен еткен түркі тілдес бауырларымызды байланыстырып отырған алтын көпірдей көрінеді маған. Мерейі үстем қарындасымыз­дың мәртебесі дәйім өсе бергей!

Сарбас АҚТАЕВ, 
жазушы.

Алматы.

6 қаңтар, 2004 жыл.