Osydan 2 myń jyl burynǵy Úndistan patshasy Dápshálimge danyshpan Beıdaýa bylaı degen eken: «Eı, patsham! Tolyp jatqan haıýandardan jáne dúnıege syıyp júrgen basqa zattardyń bárinen de adamdy aıyryp turatyn tórt-aq qasıet bar dep uǵamyn: danalyq, ustamdylyq, aqyl, ádildik. Al ǵalymdyq, oqymystylyq, oılap sóıleýshilik – bular danalyqqa tıesili. Zerdelilik, tózimdilik, ádeptilik jáne izettilik – aqylǵa laıyqty, uıalshaqtyq, ıgi nıettilik, ózin tejep ustaý jáne óz basyn qadir tutý – bular ustamdylyqqa jatady. Shynshyldyq mindetin oryndaı bilý, jaqsy isti isteı bilý jáne meıirimdilik ádildikke jatady». Qandaı kelisti júıeli jikteme. Osynaý baǵa jetpes rýhanı qundylyqtar – zamannyń, halyqtyń, memlekettiń dańqyn, ıntelektýaldyq-shyǵarmashylyq áleýetin, ulttyq kelbetin ǵalamǵa tanytýǵa joıqyn qýat qosady.
ХХ ǵasyr basyndaǵy Alash qaıratkeri, «Teńizim, telegeıim – qaıran elim» dep tebirengen aqyn, fılosof, din tulǵasy Ǵumar Qarash (1875-1921) ult atynan:
Jaryq jolǵa bastaýshyǵa eremiz be,
Aq júrekti shyn erlerge senemiz be?
Taza qandy, kirsiz jandy qazaq jurty,
О́z aldyna el bolǵanyn kóremiz be? –
dep, uly tilegin jetkizgen.
Iá, Ata zańymyz ben kıeli memlekettik rámizderimiz bar álemge áıgili derbes memleket boldyq. Uly dala ıgilikteriniń qojasymyz. Degenmen de shyrmaýyqtaı shyrmaǵan qaıshylyqtarymyz ben áttegenaılarymyz da az emes. Sybaılas jemqorlyq dendegen, kósegesi kógergen urylar («Azatyn eldi urysy bıleıdi, ozatyn eldi durysy bıleıdi» deıtin sózdiń de jany bar) bıtshe órip ketken. Memleket múddesin, el qazynasyn qaraqan basy úshin aıyrbastaǵan jylannyń aıaǵyn kórgen alaıaqtar, shyqbermes Shyǵaıbaılar, aramtamaqtar, kóz boıaýshylar, ádebı urlyq jasaýshylar, aıtalyq, ekologıaǵa, rýhanı damýymyzǵa qatysty halyqty shoshyndyrǵan oǵash oqıǵalar: Jaıyq ózeninen 63 tonna óli balyqtyń jınalýy, Ulytaý óńirinen bir beıbastaq polısıa kapıtanynyń aqbókenderdi jýsatyp salýy, Qaraǵandy akademıasyndaǵy soraqylyq, ulttyq ónerdi mansuq etken elimizdiń daraqy baı-baǵlandary 200 myń eýrony Reseı ánshisi Sofıa Rotarýǵa tóleýge ázir ekendigi, jemqorlyq jaıynda habarlaǵan 600 kisi qarjylaı syıaqy alǵan, jyl boıynda 3 myń adam kólik apatynan kóz jumǵan...
B.z. I ǵasyrynda Fedr «Etikshi dáriger» deıtin mysalynda bir aqymaq etikshi kedeıliktiń taqsyretin tartypty da, jat elge qonys aýdaryp, jurtty aldarqatyp, ózinshe dári jasap ońdy-soldy satypty, em-domymen dańqyn shyǵarypty. Muny estigen patsha ony synamaqqa nıettenip, sonyń kózinshe ydysqa sý quıyp, oǵan jorta dári men ýdy aralastyrǵan keıip tanytypty. Patsha: – Eger sen osy qosyndyny jutyp jiberseń, saǵan mol syılyq berem – depti.
Sonda etikshi dáriger ýdan seskenip: «Men emdeý arqyly dańqqa ıe bolǵam joq, jurttyń aqymaqtyǵy arqyly ǵana ataqty bolyp edim» dep sýmaqaılyǵyn moıyndapty. Shyndyǵynda qaı zamanda bolsyn peıili teńizdeı, meıiri múbárak, lala lebizdeı áz halyqtyń taǵdyry men qazynasyn tálkek etetin baılar bolatyny málim. Bul rette qaharman, qaıratker, sanatker san qyrly bekzat babalarymyzdyń bolmysy qandaı edi! Áz Táýke uıymdastyrǵan «Jeti Jarǵyda»: «Aram jemeıik, adal óleıik!», «Ádil bılik – altyn tarazy», nemese dana halqymyzdyń «Jer – qazyna, sý – gaýhar», «Sýsyz jerde qamys bolmaıdy, Azǵan elde namys bolmaıdy» deıtin memleket ornatý jolyndaǵy baǵyt-baǵdaryn naqty belgilep, sóıtip, durystyq, ádildik, tazalyq jolyn Temirqazyq juldyzyndaı ustanǵan, eresen erliktiń, myzǵymas eldiktiń, bereke-birliktiń qýaty arqasynda Uly dalany gúldendirip ýysynda úkilep ustaǵan.
Ádilet – adamzattyń ardaqtaıtyn uly uǵymy, uly ıgiligi, qasıetiniń qasıettisi, memleket qundylyǵy. B.z.b. 523-521 jyldardaǵy oqıǵalarǵa baılanysty parsy patshasy Darıanyń buıryǵymen Kermanshah pen Hamadannyń aralyǵyndaǵy Behıstýn jartasynda kóne parsy, elam, akkad tilderinde qashalyp jazylǵan: «Otandy qorǵańdar, adamdardy ádildikpen basqaryńdar – bul degenińiz kez kelgen memleketti basqarýdyń negiziniń negizi» degen nesheme myńjyldyqtarǵa baǵyshtalǵan qanatty sózdiń máni orasan.
Ádilet – ult sanasynyń, aqyl-oıynyń, ar-namysynyń, tarıhı zerde-tájirıbesiniń, ishki mádenıetiniń, adaldyǵynyń sharaınasy.
Árbir kisi óz isiniń san qyrly maıtalman sheberi bolýdyń ústine, adamshylyq úlgi-ónegesimen, artyqsha izgi qasıetterimen, qaıyrymdylyǵymen, meıirimdiligimen, taza peıilimen, bul oraıda halyqtyń «Keń adamnyń kúnige bir úıi keńıdi», «Qaıyrymmen buıyrǵan baq qalǵandardy qaryq qylady, qaıyrymsyz baq búkil qoǵamdy ǵarip qylady» deıtin aqyl-keńesterin durystyq jolyna túsýge, ózińdi túzeýge, qoǵamdy túzeýge, zamandy túzeýge, ulttyq qundylyqtar álemin baıytýǵa jarqyn jol nusqaıdy.
Ádilettiń kórki – aqyl men sabyr, izgilik pen ıman, qaıratkerlik pen kóregendik!
Serik NEGIMOV,
fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor
