Жаманшың кратері зерттеушілердің айтуы бойынша, бұл шамамен 700 – 100000 жыл бұрын аспаннан түскен кратердің орны. Диаметрі – 5,5шақырым, тереңдігі 700 метр болады. Кезінде бұл жерге шөп шықпайтын, мал бармайтын болғаннан соң, ел «Жаман шың» деп атап кеткен деседі.
Әрине, жүз мыңдаған жылдар бұрынғы «жара» жазылып, метеорит құлаған жердегі алып шұңқыр бірте-бірте тегістеліп тіршілік иелері емін-еркін келіп кететін болған. Дегенмен, есте жоқ ескі замандағы ғаламат апаттың ізі әлі де сақталған. Сондықтан мамандар бұл жерді туристік орынға айналдыруды ойластырған. Жаманшың 2008 жылдан бастап ішкі туризмнің бір бағыты ретінде айрықшаланады. Сондықтан республикалық маңызы бар табиғат ескерткіші болып, «Қазақстанның киелі жерлері географиясы» жобасына енген. Негізі «Жаманшың» кратері Ырғыз ауданының орталығынан оңтүстік батысқа қарай 40 шақырым жерге түскенін анықтап отыр.1937-1939 жылдары мұнда А. Яншин мен В.Вахрамеев есімді ғалымдар зерттеу жүргізіп, палезой дәуіріне тән түзілістерді анықтады. Аталмыш дәуірге тән түзілістер басқа аймақтарда қазір жердің терең қабатында болса, ал мұнда жердің үстінде сан түрлі болжамдарға түрткі болады. Сондықтан бұл жерде зерттеулер үзбей жалғасып келеді. Алайда тек 1975-1976 жылдары П.Флоренский жетекшілік еткен зерттеу жұмыстары нәтижесінде ғана Жаманшыңның жарылыстан пайда болғандығы дәлелденді.
Бір қызығы, бұл жерден табылған тектиттерге иргизиттер, жаманшиттер деген атау берілген. Жергілікті геолог Ярослав Бойко тапсырған тектит-иргизиттер коллекциясы қазіргі күні Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейінде тұр.
Сапарбай ПАРМАНҚҰЛ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
