Иә, Қазақстанды қызғалдақтың
отаны деп санайтынымыз, біздің ойымызша, әділетті. Өйткені бір ғана Түркістан облысы аумағында 64 жабайы қызғалдақтың 34 түрі өседі. Тарихи тұжырым бойынша, қызғалдақ Жібек Жолы белдеуіндегі Қазақстаннан асып, Иранға, Түркияға жеткізілген одан әрі Голландияға барған. Нәтижесінде голландықтар «қызғалдақ империясына» айналды.
Қызғалдақ – Түркістан облысының далалық аймақтарында жиі кездесетін гүл. Бүгінде облысымызда қызғалдақтың 20-ға жуық түрі өседі. Биіктігі 30-50 см, сабағы жұмыр, тік болып өседі. Тамырымен жалғасқан буынында пиязшығы болады. Гүл қоршауы ақ немесе сары болып келеді. Жемісі – қуашақ. Қызғалдақтың тұқымын күзде гүл түскеннен кейін жинап алып, оны құрғақ, салқын жерде сақтап, көктемде егеді. Әсемдік үшін өсірілетін қызғалдақ гүлін хош иісті зат алу мақсатында пайдаланады. Қызғалдақ тұқымдары Қазақстан аумағында табиғатта да кең таралған өсімдік, ол көгалдандыруда да жиі пайдаланылатын өсімдік. Барлық түрі 20-25 күн аралығында гүл жарып шығады. Қызғалдақ гүлінің түсі ақтан қараға дейінгі аралықта алуан түрлі болып келеді.
Голландия қызғалдақтары мыңдаған туристерді жинаса, Қазақстандағы қызғалдақ адамның араласуынсыз өсіп-өніп жатыр. Бірақ Голландия табиғатында бұл гүлдің өздігінен өсіп шығуы кем де кем, сондықтан қызғалдақтар тек арнайы күтіммен, қолдан өсіріледі. Осындай жағдайларды ескере отырып, Ақсу-Жабағылы қорығындағы, сондай-ақ Жамбыл облысындағы Беркар ботаникалық қорығы мен Түркістан облысындағы «Красная горька» арнайы мамандандырылған қорықтарындағы қызғалдақ гүлдері мемлекет қорғауына алынған. Солардың ішінде Байқоңырдың символына айналған Ресей ботаниктерінің құрметіне аталған Борщов қызғалдағының орны ерекше. Байқоңыр жерінде ғана өсетін бұл қызғалдақ көктемгі уақытта тақыр жерде сап-сары болып жайнап тұрады. Құмды және саз-құмды шөлдерде өсімтал келетін Борщов қызғалдақтары Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Ал Биберштейн қызғалдағы Қазақстан аумағында ғана емес, өзге елдерде де жиі кездеседі. Көп күтімді қажет етпейтін бұл гүл шөпті өсімдіктердің лалагүл тобына жатады.
Қазақстанның тек солтүстік аудандарында өсетін Шенк қызғалдағы өзіне назар аудартпай қоймайды. Бұл алуан түрлі Грейг қызғалдағы сияқты көптеген қазіргі заманғы қызғалдақ сорттарының негізін қалады. Ол Қазақстанның ғана емес, Ресейдің де «Қызыл кітабына» енгізілген. Бұл қызғалдақтың гүлдері мен тұқымдарын жинауға қатаң тыйым салынған. Ал жабайы сорттар негізінен тұқым есебінен көбейеді. Гүлді жұла отырып, біз өсімдікке қажет қоректік заттарсыз қалдырамыз және қайта қалпына келуіне ұзақ жылдар керек. Грейг қызғалдағы демекші, қазақстандық қызғалдақтың бұл түрі алғаш рет «Регель» деп сипатталып, Қаратау тауларынан алынған. Оны Ресей Орман қауымдастығының президенті Сэмюэль Алексеевич Грейгтің құрметіне «Грейг қызғалдағы» деп атады. Қызғалдақтың бұл түрі ХІХ ғасырдан бері селекцияда кеңінен қолданылып келеді және одан екі жүзден астам элиталық қызғалдақ сорттары алынды, олардың кейбіреулері Голландияда өзінің көркемдігімен туристердің көз қуанышына айналған. Сондай-ақ Еуропаның көптеген ботаникалық бақтарында өсіріледі.
Көктем туа қазақ даласы түрлі-түсті кілемдей құлпырып, сәуірден мамырға дейін гүлдеп тұратын қызғалдақтар атырапқа ажар береді. Қысқа уақыт бүр жарса да, соны өз көзіңмен көруге не жетсін! Осы гүлдің қадірін түсінбеген адамзат кесірінен Грейг қызғалдақтары сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер тізіміне енген. Осы қызғалдақтардың сирек сорттары өсетін аймақтарда жыл сайын патрульдер ұйымдастырылады. Бұл әсіресе Жамбыл облысының аумағында байқалады. Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген қызғалдақтарды жұлғаны үшін 3 АЕК мөлшерінде айыппұл белгіленген. Бірақ айыппұлмен әрдайым құтылу мүмкін емес болғандықтан, Қазақстан Үкіметі Қылмыстық кодекстің 290-бабына сәйкес, қызғалдақтарды жұлуға тыйым салып, жұлған жағдайда 3 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған. Ал қызыл қызғалдақ тұқымдарын жұлғаны және сатқаны үшін 4 жылға дейін қылмыстық іс қозғалуы мүмкін.
Дилорам ТАУАСАРОВА,
Тарихи-мәдени этнографиялық
орталықтың қызметкері
