Жалпы, режиссер Нұрқанат Жақыпбайдың шығармашылық лабораториясын сырттай бақылаған қызық. Әр қойылымына өзгеше стиль, қолтаңбамен келетін суреткердің өнердің өз тілінде жасырған жұмбағын шешіп, кілтін іздеу көрерменін ерекше бір ынтызарлықпен үнемі театрға қарай тартады да тұрады. «Ғасырдан да ұзақ...» деп атау берген жаңа спектаклінде де өнер иесі сол жаңалықсүйгіш қалыбынан танбапты. Шыңғыс Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн», Оралхан Бөкейдің «Жетім бота» және Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» шығармаларын біріктіріп, триптих түзген сахналық интерпретациядан біз өркениет өрістеп, құндылық өзгерген тым-тым қатыгездеу қоғамда адам жанына үңіліп, арман-мұңымен бөлісудің өзі қияметке айналып бара жатқан құбыжық күй, замана трагедиясын қалтқысыз танығандай болдық.
– Адамдар араласудан қалды. Тек смартфон арқылы сөйлеседі. Бұл тақырып маған өте өзекті болып көрінді. Адамдар өзгеге қайырымды болуды ұмытты. Тіпті достарын танымай жатады. Бүгінде олардың айнымас досы – телефон, гаджет. Осының барлығы мені қатты толғандырады, – дейді бұл жөнінде режиссердің өзі.
Рас, алғашқы қабылдауда аталған шығармалардың айтары да, идеясы да үш түрлі. Үшеуін біріктіретін ортақ тінді табу да қарапайым оқырман үшін қисынға келіңкіремейтіндей. Әйтсе де асықпаңыз! Жер бетіндегі барлық ұлы ойды ұйыстыратын ортақ тін – адамзаттың өзі һәм оның ішкі трагедиясы екен. Жаңа қойылым соны айтады.
Баттасқан бояу мен бар құпиясын жайып сап тұрған тұрмыстық трактовкадан қашатын режиссер бұл жолы да шарттылықты негізге алады. Сахнада негізінен символ мен метафора сөйлейді. Екіге бөлінген контрасты кеңістікте бір-біріне қарама-қайшы екі әлем өмір сүреді. Сахна ортасынан орын алған ғимарат типтес жылтырақ әйнекпен көмкерілген алып декорация бүгінгі біз өмір сүріп жатқан қалалық өмірдің құйтақандай ғана бір бөлшегін көрсетсе, сол ғимаратты айнала қозғалған үш бейне спектакльге қосалқы автор болған қаламгерлер шығармасындағы кейіпкерлердің тағдыр-талайы арқылы берілген көмескілене бастаған құндылықтар көші. Жылтырақ әлемде өмір сүрген кейіпкерлердің бар ойы мен назары – ұялы телефон мен гаджетте. Айналасында болып жатқан түрлі оқиғаға, өздерін айнала қозғалған кейіпкерлердің қасіретті күйі мен трагедиясына һәм жан шырылына назарын салып та қарамайды. Тірі пендеге өмірдің бар қызығы ұялы телефонның ішіне тұрақтап қалғандай.
Ал екінші әлемнің трагедиясы мүлдем басқа. Бұлар тілдесуге жан сырын жайып сап, шер тарқатысар жан таппаған тіршілік иелерінің ішкі шырылы. Марқұм Қазанғап досын мәңгілік мекенге тұрақтандыратын 2 метр жер іздеп сандалған Едігенің жанайқайы да, жерімізді улап, лаң салған полигонның қасіреті салдарынан мәңгілік бала кейіпте қалып қойған Ләйләнің тауқыметті тағдыры да, жетім ботасын жетектеп, теңіз толқынынан ата-анасына сәлем жолдаған дертті, жетім бойжеткен Ақботаның ішкі трагедиясы да күмбезін күн сүйген зәулім ғимаратта отырған жаңа заман адамдарына шыбын шаққан құрлы әсер етпейді. Тас қалада жаны да тасқа айналған адамдардың жүрегі бір сәтке соғуын да тоқтатқандай. Телефон билігін жүргізген мұздай темір қоғам. Мұнда адамдар сұлулыққа селт етіп, мейірімге елжіремейді. Тәні сау болғанымен, рухы мүгедек күйге түскен, қарапайым ғана адами ұғынысуды ұмытқан темір адамдар тобыры. Тас қабырғаға қамалып отырған ол қауым – сіз бен біз.
Керісінше, тәні мүгедек болса да арманға сеніп, сұлулыққа сүйсінуден бір сәт те танбаған, тәні жарымжан болғанымен, жан дүниесіне ноқаттай қылау түсірмей, жүрегін таза сақтай алған Ләйлә бейнесі көп көңіліне ой салып, көрерменнің рухани әлеміне төңкеріс жасағандай. Актриса Назерке Серікболова сахнаға шығарған Ләйләнің соншалықты таза, соншалықты арманшылдығына қызығасың. Сырттай бақылап отырып, ол сенген әлемнің сіз үшін қағаздай да қадірі жоқ құнсыздығын көріп іштей өз-өзіңізден жерисіз, жан дүниеңізді сұмдық бір қорқыныш билейді. Өйткені біздің жан дүниеміз қарапайым ғана адами сезімдер мен тілдесуді өркениет көшіне ұрлатып алыпты. Бас кейіпкер Ләйлә қойылым бойы сырын ақтарар пластмассадан жасалған ақ ләйлек құстар мен сүйген жаны Құмарды өзімен алып келеріне өрекпи сенген пойыз сұлбасын көз алдыңызға әкелер қалбыр ішіндегі құмның дыбысы, ол сырласар қаңылтыр табақтың аспандағы Айға айналып, ол киетін алабажақ киімдердің сырттай қоқыс көрінгенімен, қабылдауыңызға ханшайымның киіміндей әсер беруі – барлығы да ұғым мен қабылдаудың арасындағы контрасты көрсетеді. Тіпті Ләйләнің мүгедектігінің өзін сыртқы пішінге емес, ішкі пластикаға салуы да режиссер Нұрқанат Жақыпбай тарапынан табылған ұтымды шешім дер едік. Осылайша спектакль бүгінгі қоғамда сыртқы мүгедектік емес, ішкі теңсіздік, рухани жарымжандық әлдеқайда қауіптірек деген оқшау ойға жетелейді.
Қойылымдағы Қазанғаптың өлімі де – метафора. Қазанғаптың өлімі – құндылықтың жойылуы. Ауылының атпалдай аяулы азаматын жер қойнына тапсыра алмай сандалған Едігенің жан қиналысынан көрермен қауым қос бірдей түйткілге кезігеді. Әуелгісі – әрине жер мәселесі. Әу бастағы автордың ескерткен қаупі бүгін де өз өзектілігін кеміткен жоқ. Осыны театр тіліне әкелген режиссер жаһандық мәдениетке барынша бойұсынған жастарға туған жер, Отан мәселесіндегі ұлтжандылық рухты өлтіріп алмауға, өскен ортаңның әр түйір тасына дейін көздің қарашығындай қорғауға үндейді. Екінші мәселе – ұлттың салты мен дәстүрі, танымы мен ұстанымы. Қазақтың қалыбын осы дүниелер анықтайды. Әйтсе де заман ауысып, ұрпақ алмасқан сайын ол құндылықтар бағасын жойып, Қазанғаптың мүрдесіндей өз жерінде керексіз күй кешуі де режиссер трактовкасында сәтті сарапталады. Едігені кейіптеген актер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Әділ Ахметов аталған мәселелердің драмалық күйін дөп тауып, ұтымды жеткізді.
Оралхан Бөкей қаламына арқау болған «Жетім ботадағы» Ақбота да жоғарыда көтерілген мәселенің жүйелі жалғасындай. Бұл жерден біз роботтанып табиғи қалпын жоғалтқан қоғам мен рухани құндылықтар арасындағы тегеурінді текетіресті жазбай танимыз. Өз ортасында өгейдің күйін кешкен Ақботаның (Мөлдір Қожагелді) қоғамнан оқшауланып, кісікиік ғұмыр кешуі тіпті де жетімдіктің немесе жазылмас дерттің қайғысы емес, тас жанды қоғамдағы жанын түсінер адам таппай қиналған жанның жүрек шырылы екенін ұғына түскендей боласыз. Тура «Ғасырдан да ұзақ күндегі» Едігедей... «Мәңгілік бала бейнедегі» Ләйләдай...
Бір қарағанда, үш кейіпкердің қарым-қатынасы да, әңгімесі де дәл чеховтық кейіпкерлердей жүйесіз, ортақ ойы жоқ мағынасыз сандырақтай болып көрінгенімен, оларды біріктіретін алтын қазық – идеясы екен. Ол – өркениеттер қақтығысы мен технологиялар текетіресінде адамдық қалыбыңды һәм ұлттық құндылығыңды жоғалтып алмау. Режиссер ойынан біз осыны оқыдық.
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
