Мажар әдебиетіндегі тұраншылдық

Жиырмасыншы ғасырдың басында мажар тұраншылдығы eрекше өзекті тақырып болды. 1910 жылы Алайош Пай­ке­рт құрған «Мажар Тұран қоға­мы­­ның» (Мажар Азия қоғамы) құрамында географтар Йенө Чолно­ки мен Пал Телеки, түркі­та­нушы Армин Вамбери, иврит, араб тілдерінің маманы Игнац Голдзихер және Михай Карой бар еді. Тұраншылдар Шығысқа бет бұрғанда мажар ұлттық санасын жаңғыртуға және мажар ғы­лымы мен экономикасына қа­жет маңызды деректерді іздеді: «Қоғамның мақсаты – бізбен туыс Еуропа және Азия халықтарының ғылымын, мәдениетін және экономикасын зерттеу, дамыту және мажар мүдделерімен үйлестіру. Aлтруистік бағытты ұстанады, сая­сатқа, дінге және наным-сенім­ге байланысты мәселелерге, жеке бас мүдделеріне қызмет ет­пей­­ді. Жұмысы негізінен ғылыми сипатта, іскерлікпен айналыспайды. Мақсаттарына басқа тұран емес халықтармен үндестікте және олармен бірлесе отырып жеткісі келеді». 

Алайда тұраншылдардың шы­ғыс­­қа бағытталған сауда-эко­но­­микалық жоспарлары да болды. Шығыс нарығын игергісі келді. Не­міс­тер­дің, бельгиялықтар және голландиялықтардың үлгі­сі­­мен экономикалық мүддені де көз­де­ді. Азияны батыс отаршыла­ры се­кілді тонауды мақсат етпей­тін­діктерін, мүмкіндігінше Тұ­ран халықтарына Еуропаның білімі мен тәжірибесін алып баратындарын, сөйтіп оларға әлем­дік өркен­­иетке қол жеткізуге кө­­­м­е­­к­­тесетіндерін айтты: «Ма­дь­­яр халқы Тұран даласынан жаңа Отанын іздеуі керек. Бас­қыншы емес, отаршы емес, көмек­ші ағайын, Тұран даласы халқының оқытушы шебері ретінде». Географтар жер асты байлығын зерттеді, Кіші Азияға, Каспийге, Кавказға, Арал теңізіне экспедициялар жөнелтілді. Осы экспедициялардың нәтижесінде көптеген этнографиялық деректер жиналды. 

Мажар тұраншылдығының негіз­дері XIX ғасырда-ақ қа­лан­­ды. Сол уақыттағы мажар ғылымының тіл білімі, этнография, тарих, архео­логия және шығыстану секілді салаларын­да жазылған еңбектердің қомақты бөлігі осы тұраншылдық қозға­лы­сының әсерінен туған. Оған себеп – мажарлардың өз ата-тегін, атажұртын Тұран халықтарының арасынан іздеуі. 

Мажарстан Ғылым академия­сы­ның академигі Армин Вамбери, мажар түркітануының негізін қалаушы ғалым, тұраншылдықтың ең көрнекті өкілі және оны ғылы­ми негіздеуші болды. Әрине оның ғылыми тұжырымдары негі­зі­нен этнографиялық, тілдік зерттеулерге сүйенді. Мажар тұраншылдарының ішінде дилетант ғалымдардың да болуын бұл қозғалыстың халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарына кең таралғандығымен түсіндіруге болатын секілді. Яғни, олардың құрамында тек кәсіби мамандар мен ғалымдар ғана емес, білім дәрежесі, деңгейі әртүрлі азаматтар да болды. 

Tұраншылдық өнерде де өз ізін қалдырды. Сол кездегі мажар елінде салынған ғимараттарда, қыл­қалам туындыларында шы­ғыс­­тық белгілер көптеп орын алды. Ақын, аудармашы Янош Арань (1812-1882) – Мажарстан Ғылым академиясының мүшесі, мажар тілінің тегіне байланысты «угор-түрік соғысы» деп аталған ғылыми талас-тартыста Армин Вамбериді қолдаған ақын. Мажар романтизмінің көрнекті өкілі Арань өзінің көркем туындыларында тарихи тақырыптарға жиі жүгінеді. Мажар романтикасының ерекшелігі – тарихилығында. Араньның шығармашылығын мажар әдебиетіндегі орнын тек тұраншылдықпен шектеп қоюға болмас. Себебі тұраншылдық мажар әдебиетінде ерекше із қалдырғанмен, мажар әдебиетінің жалғыз тірегі емес. Араньның шы­ғар­­машылығын мажар әдебиет­танушылары едәуір кең мағынада қарастырады. Тұран­шыл­дықтың әдебиеттегі бастауы ақын өмір сүрген кезеңде қалыптасқанын мойындауымыз керек. Сол кезде мажар әдебиетінде мажарлардың ескі тарихы, ғұндарға, сақтарға байланысты тарихи аңыздар көркем әдебиеттің сюжеттеріне айналды. Мажарлардың «Аттила» туралы эпостары сақталмаған. Алайда мажар әдебиетінде романтизм өкілдері батырлық жырларды қайта тірілтуге тырысқан. Солардың бірі – Янош Арань. Ол Аттиланың тағдырына қатыс­ты «Буданың өлімі» деген поэ­ма жазды. «Буда өлімінің» мақса­ты мажардың ескі тарихын жазу, аңғал ұлттық эпосты қайта жандандыру. Әуелде тағы бір ұлы мажар ақыны Михай Вөрө­шмарти және реформа уақы­тын­дағы романтиканың ізімен мажар­лардың Еуропаға көшуі бары­сын­дағы шайқастарды суреттеуге талпынды. 

1848-1849 жылғы Габсбургтер үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық көтерілістің жеңіліске ұшырауы, өзгерген тарихи жағдай ғұндар тарихына назар аудартты. Жалпы, тұраншылдық мажар тарихында мажар халқының шығу тегіне қатысты сұрақтармен тікелей байланыста туып, ел басына қиындық түскен сәттерде ерекше сипат алып, үдеп отырған. Араньның көтеріліс аяусыз басып жаншылған соң, іле-шала эпос жазуды қолға алуын осымен түсіндіруге болар. Арань Янош шығарманың жазылуына аса ыж­дағаттылықпен кіріскен. Сол кез­дегі тарих ғылымы ғұндар мен мажар­лардың туыстығын теріске шығармаса, ақын соны өз поэма­сымен бекітуге күш салды. Көне жылнамашылар Ано­ни­мус, Кезаи, Туроцилердің ескі тарихи жазбаларын, Арнольд Ипоидің «Мажар мифологиясын», Франция тарихшысы Тьер­ри Амаденің Аттила туралы зерт­теулерімен егжей-тегжейлі танысты. Ақынды парсы шайыры Фир­доусидің «Шахнамесі» де шабыттандырды. Иран және Тұран халық­тарының бірнеше ұрпақ­та­ры­­ның бір-бірімен шайқасын ғұн-гот күресімен салыстырды. 

 Әуелде Янош Арань ғұн эпосын трилогия болады деп жоспарлады. Алайда ақын діттеген мақсатына жетпеді. Тек бірінші бөлім толық жазылып, «Буда өлімі» деген атқа ие болды. Янош Араньның шығармасында Буда Аттиланың ағасы деп беріледі. Буда патша Аттила інісімен (Ете­ле­мен) билігін бөліседі: «Iнім сен қылыш бол, Мен таяқ болғаймын, Тәңірім жақсылыққа жақсылық жолдайды». Алайда биліктен бас тарту тыныштыққа емес, екі ағайын елдің арасындағы араз­дық­қа себеп болады. 

Мажар тұраншылдығының нағыз «ұраншысы» деп Арпад Землениді (1865-1919) атауға әбден болады. Ақынның қайтыс болғанына жиырма жыл толғанда қа­лам­­дас достары оған арнап ес­те­лік жинақ шығарады. Бe­ла Викар ол туралы: «Арпад Зем­­­плени – Михай Чоконаи Витез, Шандор Петөфи, Янош Араньдардың қатарындағы ақын, яғни мажардың ұлы ақындарының бірі» – деген баға береді. Мажар тұраншылдығы туралы мейлінше сыншыл көзқараспен жазылған, осы қозғалыстың XIX ғасырдың бірінші жартысынан бастап күні бүгінге дейінгі тарихын қамтыған, ең жаңа зерттеу – Аблонцзи Балаждың «Шығысқа мадьяр! (Kéletre magyar! 2016)» кітабы. Осы зерттеудің Земпленидің өлең­і­мен аталуы және осы өл­ең­­і­нің бір шумағын эпиграф етіп алуы кездейсоқтық емес. Ғалым тұраншыл ақын туралы: «Земплени Шығысқа қатысты мазалаған ойлардың, түп-тамыр­ы­мызды қайта табудың «барды» болды» – дейді. 

Aқынның 1900-1910 жылдары жазылған «Тұран жырлары (Turáni dalok)» атты өлеңдері мен балладалары көркемдік-бейнелілік жағы­нан да мажар әдебиетінің үздік туындыларынан саналады. Негізінен аңыздық және тарихи, батырлық жырлардан тұрады. Оның «Шығысқа мадьяр!» өлеңі мажар тұраншылдарының ұра­ны­на айналған өлең болды: 

Шығысқа мадьяр!

Бұрыл шығысқа!

Кез бол даңқты, 

Ұлы туысқа. 

Ондағы ел-жұрт 

Қарамас атүсті. 

Қалдыр өзіне 

Күнбатысты.

Сегіз ғасыр бойы 

Қаныңмен сенің 

Батыстың бүтін

Діні мен жері. 

Шығысқа мадьяр, 

Қара шығысқа, 

Мыңжылдықтарда

Еркін тыныста…».

Бұл өлең мажар халқының ара­сына кең тарады. «Тұран жыр­ларында» Земплени нанымы – ша­ман­дық, жаратылған жері – аспан мен жердің арасы, намысты, текті тұран халықтарын мадақтайды. 

Земплени шумерлер және аккадтардың мифтік-эпикалық батыры Гильгамешті жырға қосады, «Эдда» жырының оқиғасымен «Балға», «Кек» деген өлеңдер, ханты, вогул аңыздарының ізі­мен де өлеңдер жазады. Мажар аңыздарының сюжетімен Аттила туралы «Құдай қылышы» деген баллада жазады. Сент-Галлен оқиғасы, сібір татарларының балладасы, Нимродтың ұлдарына өсиеті секілді мажар, урал-алтай халықтарының аңыздарына, тарихи оқиғаларына сүйенген жырлар өреді. Осылардың бәрін оқырманына тұран халықтарының жырлары деп ұсынады. 

Мажар әдебиетіндегі тұран­шыл­дықтың тағы бір мықты өкілі – Андор Козма (1861-1933). Оның «Тұран» атты дас­та­ны мажар әдебиетіндегі іргелі туындылардың қатарынан орын алды. Онда Тұран халықтарының атасы иран мифологиясында Тұр­ан халықтарының атасы Тұрдың дүниеге келуі, ержет­уі, жау­лармен айқасуы, оның ұрпақтары, соның ішінде мажар­лар­дың тарихы да баяндалады. 188 беттен тұратын қомақты жырда Тұр нәсі­лі­нің тектілігі, батырлығы жырға қосылады. Дастанда Тұр­дан жеті ұл тарайды: Хунор, Мадьяр, Шом (суоми немесе финндер), Угор, Түрік, Татар, Күн (мажарша Нап, күншығыс халықтары). Бұл дастан қазақтың батырлар жыры секілді жеті-сегіз буынды тармақпен жазылған. 

Серена Пап-Вари Елемерне Сиклаидың «Тұран аңызы (Turáni legenda, 1921)» атты кітабы, Мария Кисейдің мажар халқының то­ғыз ғасырлық тарихынан сыр шертетін «Тұрандықтар (Turániak, 1944)» романы да тұран қозға­лы­сы­ның ықпалымен туған туындылар.

Мажар тұраншылдығы мажар халқының ұлттық сана тарихында айрықша орын алған, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан, үздіксіз талас-тартыс­тар­дың өзегіне айналған құбылыс. Бұл қозғалыстың мажарлардың ұлттық мақтаныш сезімдерін биік­ке көтеруде маңызды рөл атқар­­ғанын теріске шығаруға бол­­мас. Тұраншылдықтың ықпа­лы­мен туған көркем туындылар, ғылыми-зерттеулер мажар ұлтының рухани қазынасына қосылып жатқан еңбектер. Бұл қозғалыс мажар халқы­ның рухани дүниесіне, тұран ха­лықтарымен мәдени байла­нысы тарихына жаңа бейнелер, жаңа деректер қоса бермек. Ал Тұран халықтары, әсіресе қазақтар үшін, мұндай көркем туындылардың маңызы әрқашан жоғары. 

Раушангүл МҰҚЫШЕВА,

филология ғылымдарының кандидаты, Сегед университеті