Қан орталығы – ізгі мекен
Сондай іргелі орындардың бірі – Астанадағы Трансфузиология ғылыми-өндірістік орталығы. Бүгінде республика бойынша барлық қан орталығының әдістемелік базасын саладағы нормативтік құқықтық актілер мен қызмет көрсетудегі стандарттарды қалыптастырушы, ғылыми-қолданбалы зерттеулер жүргізіп, мамандардың білімін жетілдірумен айналысатын үлкен орталық. Әдетте, көпшілік қан орталығын отаға түсетін пациенттерге қажетті қан жинаумен айналысатын орын деп қана қабылдайды. Әрине қан жинайды, сонымен қатар қан құрамын зерттеудің нәтижесінде бұрын жазылмастай көрінетін көптеген аурудың шипасын табуда аталған орталық ерекше маңызға ие. Мәселен, пациенттері үшін патоген-редукцияланған тромбоциттер беруді енгізген Швейцария мен Бельгиядан кейінгі әлемдегі үшінші мемлекет – Қазақстан. Сонымен қатар трансфузиялық инфекцияларға донорлық қан үшін зертханалық диагностика саласында халықаралық стандартты енгізу донорлық қанның инфекциялық қауіпсіздігін арттырды. Бұл түптеп келгенде, ұлт денсаулығын нығайтудағы ірі қадамның бірі.
Әрине, ізденістер мен зерттеулер кешенді жүргізілуі үшін онымен айналысатын арнайы бөлімдер жасақталуы тиіс. Соның бірі 2011 жылы трансфузиологиялық ғылыми-өндірістік орталығы базасында гемопоэздік бағаналы немесе дің жасушаларын қосқанда, ағзалар мен мүшелерді транспланттауды зертханалық тұрғыда сүйемелдейтін тіндерді иммунологиялық типтеу бөлімшесінің (HLA-зертханасы) құрылуы болатын. Пациент пен донор ағзасындағы дің жасушаларының сәйкестiгiн анықтауда орган трансплантациясында аса маңызды қызметтің бірі трансфузиологтарға жүктеледі.
Жаңа технология көмегі
Былтырғы мамыр айынан бері орталықта атқарылып келе жатқан жұмыстар мен экстракорпоралды фотохимиотерапия немесе фотоферез (ЭКФ) атты жаңа технология туралы клиникалық трансфузиолог гемопоэздік дің жасушалары трансплантациясының маманы Серік Айтымов айтып берді. Оның түсіндіруінше, бір адамнан екінші адамға дің жасушалары, сүйек кемігінен трансплантация жасалғанымен, гендік тұрғыдан толық сәйкес келетін донор табу өте қиын. Сол себептен 70, 80, тіпті күрделі жағдайда 50 пайыз ғана сәйкес келетін донордан трансплантация жүргізіледі. Соның салдарынан трансплантаттың қожайынға қарсы реакциясы басталып, донордың ауыстырылған тіндері, лимфоциттері қабылдаған адамға шабуыл жасайды. Осы кезде пациентке гормонды терапия қолданылады. Оның бір жағынан зияны болса, екінші жағынан тіршілік үшін күресте тәуекелге бармай болмайды. Бұл кезде адамның қорғану қабілеті, иммундық жүйесі әлсірейді. Міне, осы уақытта фотоферез ауадай қажет. Аталған терапия кезінде адам қанындағы лимфоциттер сүзгіленіп алынып, оған псорален ақуыз заты қосылып, ультракүлгін сәуледен өткізіліп алынған қоспа ағзаға қайта жіберілгенде ол жасушадағы ДНК-ның құрамына барып енеді. Сөйтіп қана ағза бөтен деп қабылдаған лимфоцит организмге қайта жіберіліп қайта бағдарламаланған жасуша жүйеде жаңа жұмыс атқарады және иммунитет күшейіп, гормондарды беру мөлшері азаяды.
Осы ретте фотоферез қаншалықты жиі жасалады, қажетті нәтижеге жетуде неше рет осы процестен өтуі тиіс деген сауалға да жауап бар. «Негізінен қан құрамындағы барлық лимфоцитті бірден сүзіп алып, белокты қосып қайта жіберуге болады, бірақ біз олай жасамаймыз. Себебі адам организмі егер барлық лимфоцит бір мезгілде жоқ болса, оның орнын толтырамын деп жанталаса қайта лимфоцит бөледі. Сондықтан бірден емес, 4-5 сеанстың ішінде лимфоциттерді толық жаңалап, алмастырып шығамыз. Бұл аралықта сырттан енгізілген донор – сүйек кемігі ағзаға орнығып үлгереді. Ал егер қажеттілік туса фотоферез қайта жүргізіледі. Бұл технологияның тағы бір артықшылығы – оны жүйелі қызыл жегі, жүйелі склеродермия, Крон ауруы, Сезар синдромы және басқа аутоиммундық ауруларға да қолдануға болады» дейді Серік Дәулетұлы.
PRP технологиясының емдік шара негізінде қолданылуы
PRP-ді қазақшаласақ, еритін факторларға бай плазма немесе қан сарысуы. Бұл – қаннан алынатын өнім. Жалпы PRP-ді дәрігерлер қауымы алғашында травматологияда, кейін косметологияда пайдаланса, трансфузиологтар стандартты емге көнбейтін, жазылуы өте қиын трофикалық жараларды емдеу үшін қолдануды көздейді. Емге бағынбайтын ашық жаралардың зардабын қантты диабет-сусамыр ауруына шалдыққан адамдар жақсы біледі. Жазылмайтын жара үстіне түскен инфекция сепсиске айналып, ақыр соңында аяқ-қолды кесуге алып келеді. Бүгінде сол қатердің алдын алуға болатынын мамандар айтып отыр. Яғни ашық жараның аузын бітеу үшін оны тромбоциттермен байытылған плазмамен қаптау қажет. Бұл ретте трансфузиологтар тромбоциттерді ағзадан айырып алып, центрифугада айналдыру арқылы тромбоциттердің дегрануляциялануын жүргізіп, мың жарым белсенді полипептидті биологиялық түзілім жасайды. Нәтижесінде дайын түзілімді жараға қолданғанда бітпей тұрған тілік немесе ашық жара жылдам қапталады. Бұл біріншіден, жараның тез жазылуына, екіншіден, инфекция түспеуіне, ең бастысы – қандағы қант мөлшерінің азаюына алып келеді.
«Бүгінде бұл бағыттағы зерттеулер жүргізіліп болды, енді оны 3-4 айдың жүзінде қолданысқа енгізуге күш салудамыз. Оның үстіне PRP-ді бір рет қолданатындай емес, 25 пен 45 жастағы донорлардан алып, мұздатылған күйінде жылдар бойына сақтап, ұзақ мерзімдік қажетті өтейтіндей етуді көздейміз», дейді орталықтағылар.
Тіндерді иммунологиялық типтеу зертханасы
Тағы бір зертхана қысқаша - HLA зертханасы деп аталады. Орталық ашылғаннан бері жұмыс істеп келе жатқан зертхана. Қанды көп қабылдайтын онкологиялық аурулардың тромбоциттеріндегі иммунологиялық гендеріне қарап, сол пациентке тән жасушалары бар донорларды іздеп тауып, анализдерін анықтаумен айналысады. Мамандардың айтуынша, неғұрлым көп қан құйылған сайын пациенттің қанды иммундық тұрғыда қабылдай алмайтын күйі туады. Сондықтан аталған зертхананың тромбоциттердің гендік жағынан сәйкестігін табуының маңызы үлкен. Сәйкестіктің анықталуы пациентке қан құюға жол ашады. Әрине, бұл үшін зертханада барлық қан тапсырушы донорлардың иммунологиялық лейкоцитарлық антигендері анықталып, арнайы базаға жинақталған.
2011 жылдан бері диагностика жасауда тіндер мен органдарды трансплантациялау үшін донор мен реципиенттің иммунологиялық сәйкестігін анықтау осы HLA зертханасына жүктелген. Содан бері трансплантация жасау ел көлемінде қанат жайды. Өйткені сәйкестік анықталмаған жағдайда транплантация жасалмайтыны анық.
HLA зертханасы ашылған күннен бері жұмыс істеп келе жатқан меңгеруші Аида Тұрғанбекова: «Алғашқы трансплантация мәйіттік донордан жасалынғанда науқасқа органның сәйкестігін біз анықтадық. Қазіргі уақытта жылына 300-дей трансплантация жүргізілсе, соның 120-ға жуығы онкогемотологиялық науқастарға жасалады. Барлығының иммунологиялық сәйкестігі HLA зертханасында анықталады», дейді.
Зертхана сондай-ақ ел бойынша орган алмастыруды қажет ететін науқастар тізімінде тұрғандарға да зерттеулер жасайды. Егер туысқандарының арасынан донор табылмаған күнде мұқтаж кісілер өзінің иммунологиялық лейкоцитарлық антигендерін және қан плазмасындағы антиденелерді анықтау үшін қан тапсырып, мәліметтер электронды тіркеліміне енгізіліп, сәйкес донорлардың табылуына дейін сақталады.
HLA зертханасы ашқан қазақ гені
Зертхананың трансплантолог дәрігерлерге көрсететін практикалық көмегінен тыс атқарып жүрген ғылыми ізденістеріне тоқталмай кетуге болмайды. Бұл ретте елімізде қандай гендер көп таралған, қандай гендер аз кездеседі деген мақсаттағы зерттеулер ерекше маңызға ие. Себебі әлемдегі HLA зертханасы бар елдердің барлығы өздеріндегі дің жасушалары регистрларында тіркелген гендерді жариялап отырады. Осыған қарап еліміздегі гендер құрамы қай елде көбірек екенін бақылап, сол мемлекетпен ықпалдасуға ұмтыламыз. Аида Тұрғанбекованың айтуынша, пациенттер мен донорлардың лейкоцитарлық гендерін зерттеу барысында бұрын-сонды бір де бір мемлекетте анықталмаған, бірегей ДНК құрылымы бар қазақтың 4 жаңа гені анықталған. Екі ген HLA-DQB1*03:82 және HLA- A*32:95 деген атауымен Лейкоциттік антигендердің номенклатуралық комитетінде (WHO Nomenclature Committee for Factors of the HLA System) тіркеліпті. Қалған екеуі жақын арада сертификатын алуы тиіс.
Регистр не үшін қажет?
– Халық арасында ақ қан немесе қан обыры – лейкоз деп аталатын қан ауруы бар. Оны емдеудің бірден бір жолы қан жасауға қатысатын жасушаларды трансплантациялау. Ал бұл үшін бір-біріне сәйкес келетін донордың анықталуы ең басты міндет, – дейді қазақстандық сүйек кемігі донорлық регистрінің жетекшісі Ербол Мусин. Дәрігердің айтуынша, 100 пайыз сәйкестігі бар донор табылуы өте сирек, 10 мың адамның ішінен бір адам ғана шығуы мүмкін. Сондықтан әлем бойынша донорлардың ортақ тізіміне енудің маңызы зор.
Қазақстан азаматы өзінің дің жасушаларын өзге жандарға көмектесу үшін тапсырғысы келсе қанның лейкоцитарлық антигендері анықталады. Бұл құпия түрде жүргізіліп, мәліметтер ешкімге берілмейді. Келіскен адамның қаны зертханаға штрих-кодпен жіберіліп, зерттеу нәтижелері базаға енгізіледі. Бірақ бұл адамдар кейін айнып кетпеуі керек. Өйткені сәйкес донорды сарыла күтетін жандар көп.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
