Медицина • 05 Наурыз, 2019

Қазақ геніндегі өзгешелік анықталды

1992 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Бүгінгі медицина адам ағзасындағы қан әлемін зерттеу жолында оның тылсымын толық ашқан жоқ. Біраз зерттеу жүргізіліп, бірқатар жаңалық ашылғанымен, әлі де жауабы табылмаған сұрақтар жеткілікті. Бұл ретте еліміздегі қан зерттеу орталықтары жүйелі жұмыстар жүргізіп келеді. 

 

Қазақ геніндегі өзгешелік анықталды

Қан орталығы  ізгі мекен

Сондай іргелі орындардың бірі – Астанадағы Трансфузиология ғылыми-өндірістік орталығы. Бүгінде республика бойынша бар­лық қан орталығының әдіс­те­­мелік базасын саладағы нор­ма­тивтік құқық­тық актілер мен қыз­мет көр­се­ту­дегі стандарт­тар­ды қа­лып­тас­тырушы, ғы­лы­ми-қолдан­балы зерт­теу­лер жүргізіп, маман­дар­дың білі­­мін жетілдірумен айналысатын үлкен орталық. Әдетте, көпші­лік қан орталығын отаға түсетін пациенттерге қажетті қан жинау­мен айналысатын орын деп қана қабылдайды. Әрине қан жинайды, сонымен қатар қан құрамын зерттеудің нәти­же­сінде бұрын жазылмастай көрінетін көптеген аурудың шипасын табуда аталған орталық ерекше маңызға ие. Мәселен, паци­­ент­­тері үшін патоген-ре­дук­­­цияланған тромбоциттер беру­ді енгізген Швейцария мен Бель­гиядан кейінгі әлемдегі үшін­ші мемлекет – Қазақстан. Сонымен қатар трансфузиялық инфекцияларға донорлық қан үшін зертханалық диагностика саласында халықаралық стандартты енгізу донорлық қанның инфекциялық қауіпсіздігін арттырды. Бұл түптеп келгенде, ұлт денсаулығын нығайтудағы ірі қадамның бірі.

Әрине, ізденістер мен зерттеулер кешенді жүргізілуі үш­ін онымен айналысатын арна­йы бөлімдер жас­ақ­талуы тиіс. Соның бірі 2011 жылы транс­фу­зиологиялық ғы­лы­ми-өнді­ріс­тік орталығы базасында гемо­поэз­дік бағаналы немесе дің жасушаларын қосқанда, ағза­лар мен мүшелерді транс­плант­­тауды зертханалық тұр­ғы­да сүйемелдейтін тіндерді иммуно­логия­лық типтеу бөлімшесінің (HLA-зертханасы) құрылуы болатын. Пациент пен донор ағза­сын­дағы дің жасушаларының сәй­­кес­­­­тiгiн анық­тауда орган транс­­плантациясында аса маңызды қызметтің бірі трансфузиологтарға жүктеледі. 

Жаңа технология көмегі

Былтырғы мамыр айынан бері орталықта атқарылып келе жатқан жұмыстар мен экстракорпоралды фотохимиотерапия немесе фотоферез (ЭКФ) атты жаңа технология туралы кли­никалық трансфузи­олог гемо­поэздік дің жасушалары транс­плантациясының мама­ны Серік Айтымов айтып берді. Оның түсіндіруінше, бір адамнан екінші адамға дің жасушалары, сүйек кемігінен трансплантация жасал­ғаны­мен, гендік тұрғыдан толық сәйкес келетін донор табу өте қиын. Сол себептен 70, 80, тіпті күрделі жағдайда 50 пайыз ғана сәйкес келетін донордан трансплантация жүргізіледі. Соның салдарынан трансплантаттың қожайынға қарсы реакциясы басталып, до­нор­­­дың ауыстырылған тіндері, лим­фоциттері қабылдаған адам­ға шабуыл жасайды. Осы кезде пациентке гормонды терапия қолданылады. Оның бір жағы­нан зияны болса, екінші жағы­нан тіршілік үшін күресте тәуе­кел­ге бармай болмайды. Бұл кезде адамның қорғану қабілеті, им­мундық жүйесі әлсірейді. Міне, осы уақытта фотоферез ауа­дай қажет. Аталған терапия кезінде адам қа­нын­­дағы лим­фоциттер сүзгіленіп алы­нып, оған псорален ақуыз заты қосылып, ультракүлгін сәуле­ден өткізіліп алынған қоспа ағза­ға қайта жіберілгенде ол жасу­ша­дағы ДНК-ның құрамына бар­ып енеді. Сөйтіп қана ағза бөтен деп қабылдаған лимфоцит организмге қайта жіберіліп қайта бағдарламаланған жасуша жүйеде жаңа жұмыс атқарады және иммунитет күшейіп, гормондарды беру мөлшері азаяды. 

Осы ретте фотоферез қан­ша­­лықты жиі жасалады, қажетті нә­ти­же­ге жетуде неше рет осы про­цестен өтуі тиіс деген сауалға да жауап бар. «Негізінен қан құра­мын­дағы барлық лимфоцитті бірден сүзіп алып, белокты қосып қайта жіберуге болады, бірақ біз олай жасамаймыз. Себебі адам организмі егер барлық лимфоцит бір мезгілде жоқ болса, оның орнын толтырамын деп жанталаса қайта лимфоцит бөледі. Сондықтан бірден емес, 4-5 сеанстың ішінде лимфоциттерді толық жаңалап, алмастырып шығамыз. Бұл аралықта сырттан енгізілген донор – сүйек кемігі ағзаға орнығып үлгереді. Ал егер қажет­тілік туса фотоферез қайта жүргі­зіледі. Бұл технологияның тағы бір артықшылығы – оны жүйе­лі қызыл жегі, жүйелі склеродермия, Крон ауруы, Сезар синдромы және басқа аутоиммундық ауруларға да қолдануға болады» дейді Серік Дәулетұлы.

PRP технологиясының емдік шара негізінде қолданылуы

PRP-ді қазақшаласақ, еритін факторларға бай плазма немесе қан сарысуы. Бұл – қаннан алынатын өнім. Жалпы PRP-ді дәрігерлер қауымы алғашында травматологияда, кейін косметологияда пайдаланса, трансфузиологтар стандартты емге көнбейтін, жазылуы өте қиын трофикалық жараларды емдеу үшін қолдануды көздейді. Емге бағынбайтын ашық жаралардың зардабын қантты диабет-сусамыр ауруына шалдыққан адамдар жақсы біледі. Жазылмайтын жара үстіне түскен инфекция сепсиске айналып, ақыр соңында аяқ-қолды кесуге алып келеді. Бүгінде сол қатердің алдын алуға болатынын мамандар айтып отыр. Яғни ашық жараның аузы­н бітеу үшін оны тромбо­цит­­термен байытылған плаз­ма­мен қаптау қажет. Бұл рет­те трансфузио­логтар тромбо­цит­тер­ді ағза­дан айырып алып, центрифугада айналдыру арқылы тромбоциттердің дегрануляциялануын жүргізіп, мың жарым белсенді полипептидті биоло­гиялық түзілім жасайды. Нәти­жесінде дайын түзілімді жара­ға қолданғанда бітпей тұрған тілік немесе ашық жара жылдам қапталады. Бұл бірін­ші­ден, жараның тез жазылуына, екінші­ден, инфекция түспеуіне, ең бас­тысы – қандағы қант мөлше­рі­нің азаю­ына алып келеді.

«Бүгінде бұл бағыттағы зерт­­теулер жүргізіліп болды, енді оны 3-4 айдың жүзінде қол­да­­нысқа енгізуге күш салу­да­мыз. Оның үстіне PRP-ді бір рет қолданатындай емес, 25 пен 45 жастағы донорлардан алып, мұздатылған күйінде жылдар бойына сақтап, ұзақ мер­зім­­­дік қажетті өтейтіндей ету­ді көз­дейміз», дейді орта­лық­та­ғы­лар.

Тіндерді иммунологиялық типтеу зертханасы 

Тағы бір зертхана қысқаша - HLA зертханасы деп аталады. Орталық ашылғаннан бері жұмыс істеп келе жатқан зертхана. Қанды көп қабылдайтын онкологиялық аурулардың тромбоциттеріндегі иммуно­ло­гиялық гендеріне қарап, сол па­ци­ентке тән жасушалары бар донорларды іздеп тауып, анализдерін анықтаумен айналысады. Мамандардың айту­ынша, неғұрлым көп қан құйыл­ған сайын пациенттің қан­ды иммундық тұрғыда қабыл­дай алмайтын күйі туады. Сон­дық­тан аталған зертхананың тромбоциттердің гендік жағынан сәйкестігін табуының маңызы үлкен. Сәйкестіктің анықталуы пациентке қан құюға жол ашады. Әрине, бұл үшін зертханада барлық қан тапсырушы донорлардың иммунологиялық лейкоцитарлық антигендері анық­талып, арнайы базаға жи­нақ­­талған.

2011 жылдан бері диагнос­ти­ка жасауда тіндер мен орган­дар­ды трансплантациялау үшін донор мен реципиенттің иммуно­логиялық сәйкестігін анық­тау осы HLA зертханасына жүк­тел­ген. Содан бері трансплантация жасау ел көлемінде қанат жайды. Өйткені сәйкестік анықталмаған жағдайда транплантация жасалмайтыны анық. 

HLA зертханасы ашылған күн­нен бері жұмыс істеп келе жатқан меңгеруші Аида Тұрған­бекова: «Алғашқы трансп­лан­тация мәйіттік донор­дан жаса­лын­ғанда науқасқа органның сәйкестігін біз анық­та­дық. Қазіргі уақытта жылы­на 300-дей трансплантация жүргі­зіл­се, соның 120-ға жуығы онко­ге­мотологиялық науқастарға жаса­лады. Барлығының иммуно­ло­гия­лық сәйкестігі HLA зертханасында анықталады», дейді. 

Зертхана сондай-ақ ел бойын­ша орган алмастыруды қажет ете­тін науқастар тізімінде тұр­ған­дар­ға да зерттеулер жасайды. Егер туысқандарының арасынан донор табылмаған күнде мұқтаж кісілер өзінің иммунологиялық лейкоцитарлық антигендерін және қан плазмасындағы анти­де­нелерді анықтау үшін қан тапсы­рып, мәліметтер электронды тірке­ліміне енгізіліп, сәйкес донор­лардың табылуына дейін сақта­лады. 

HLA зертханасы ашқан қазақ гені

Зертхананың трансплантолог дәрігерлерге көрсететін прак­ти­ка­лық көмегінен тыс атқарып жүрген ғылыми ізденістеріне тоқ­тал­май кетуге болмайды. Бұл рет­те елімізде қандай гендер көп таралған, қандай гендер аз кезде­се­ді деген мақсаттағы зерттеулер ерекше маңызға ие. Себебі әлемдегі HLA зертханасы бар елдердің барлығы өздеріндегі дің жасушалары регистрларында тіркелген гендерді жариялап отырады. Осыған қарап еліміздегі гендер құрамы қай елде көбірек екенін бақылап, сол мемлекетпен ықпалдасуға ұмтыламыз. Аида Тұрғанбекованың айтуынша, пациенттер мен донор­лар­дың лейкоцитарлық гендерін зерт­теу барысында бұрын-сонды бір де бір мемлекетте анық­талмаған, бірегей ДНК құры­лы­мы бар қазақтың 4 жаңа гені анықталған. Екі ген HLA-DQB1*03:82 және HLA- A*32:95 деген атауымен Лейкоциттік анти­гендердің номенклатуралық коми­тетінде (WHO Nomenclature Com­mittee for Factors of the HLA System) тіркеліпті. Қалған екеуі жақын арада сертификатын алуы тиіс. 

Регистр не үшін қажет?

– Халық арасында ақ қан немесе қан обыры – лейкоз деп атала­тын қан ауруы бар. Оны емдеудің бірден бір жолы қан жасауға қатысатын жасушаларды трансплантациялау. Ал бұл үшін бір-біріне сәй­кес келетін донордың анық­­­тал­уы ең басты міндет, – дейді қаз­ақ­стан­дық сүйек кемігі дон­ор­лық регистрінің жетек­шісі Ербол Мусин. Дәрігердің айтуынша, 100 пайыз сәйкестігі бар донор табылуы өте сирек, 10 мың адамның ішінен бір адам ғана шығуы мүмкін. Сондықтан әлем бойынша донорлардың ортақ тізіміне енудің маңызы зор.

Қазақстан азаматы өзінің дің жасу­­шаларын өзге жан­дар­ға кө­мек­тесу үшін тап­сыр­ғысы келсе қанның лей­­ко­цитарлық анти­ген­дері анық­талады. Бұл құпия түрде жүргі­зі­ліп, мәліметтер ешкімге беріл­мейді. Келіс­кен адам­ның қаны зертханаға штрих-кодпен жібе­ріліп, зерттеу нәти­­же­лері базаға енгізіледі. Бірақ бұл адамдар кейін айнып кетпе­уі керек. Өйткені сәйкес донорды сарыла күтетін жандар көп. 

Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»