Al bul sózdiń orysshaǵa týra aýdarmasy «shyǵarmashyl» degen sóz. Qosymsha maǵynalary «alymdy», «izdengish», «jańalyq qumar» degenge saıady. Osylardyń bárin qazaq bir kezde bir-aq sózben «alǵyr» dep ataıtyn. Biraq qazir qazaqsha kitap oqymaǵan, qazaq sóziniń tereń maǵynasyn bilmeıtin jastar qoǵamda yqpaldy kúshke aınalyp keledi. Olardyń túsiniginde bul eski sóz, al «kreatıv» endi ǵana, jańa zamanda týǵan sóz dep uǵady. «IT tehnologıanyń zamanynda týǵan sózdi burynǵy qazaqtyń aıtýy múmkin emes qoı» dep jaǵańa jarmasa ketýge bar...
Árıne, másele osy sózde ǵana emes, amerıkalyq bilim berý júıesin esh ózgerissiz, tutastaı qabyldaýymyzdyń durys-burystyǵynda. Biz ejelden Ál-Farabıdiń «tárbıesiz bergen bilim – adamzattyń qas jaýy» degendi boıymyzǵa sińirip kelgen halyq edik. Tárbıeniń bilim berýdegi mańyzyn Abaı, Shákárim, Ahmet, Maǵjan jáne t.b. ultymyzdyń ustyndary da talaı aıtty. Mysaly, Shákárim: «Meıirim, ynsap, aq peıil, adal eńbek – osy tórteýi kimniń boıynda bolsa – sol shyn adam bolady» degen. Demek, ol tipti bilimdi aýyzǵa da almaǵan. Bilimdi bilmegen, eskermegen emes, onyń qasıeti shartty ekenin jetkizip turǵan sıaqty. Árıne, bilimdi adam osy qasıetterdi arttyra beretini, olardy sanaǵa berik qondyrary sózsiz. Alaıda balanyń tolyq adam bolyp, kemeldikke jetýiniń týra joly – aldymen adamgershilik qasıetterdi boıǵa sińirý ekenin Abaı danyshpan atap aıtqan. Muhtar Áýezov: «Abaı adamgershilikti moraldyq fılosofıada barlyq jaıdan joǵary qoıady» degen.
Al bizdiń mektepterimiz, joǵaryda aıtqandaı, qazir tek bilimdi ǵana balanyń basyna sińirýdi aldaryna maqsat etken. Jalpy tárbıeni, balanyń boıyna adamgershilik qasıetterdi, meıirim men shapaǵatty egýdi kerek qylmaıdy. Ázirge, áıteýir amerıkalyqtarsha balalardyń aıaqtaryn ústeldiń ústine qoıýyna ruqsat bermeıdi, basqasynyń bárin solardan úırenýde.
Sonda bizdiń ulttyq mentalıtetimiz, úlkendi syılaý, kishige qurmet, muǵalimdi qadir tutýymyz qaıda qaldy? Onyń bárin mektep qazir jaıyna qaldyrmaq. Amerıkada qyz balany syılaý, oǵan jol berý degen de joq. Tipti eresekter arasynda áıelge jol berseń, bul meni ózinen kem sanap, quqymdy taptady dep, erkekti sotqa tartýy da ǵajap emes. Úlkendi syılaýdyń da sondaı «kedergileri» bar.
Jýyrda osy amerıkalyq bilim berý júıesiniń bir oǵashtyǵyn kózimiz kórdi. Úshinshi synypta oqıtyn balamyz eki apta boıy qatty aýyryp, sabaqqa bara almady. Ystyǵy 40 gradýsqa deıin kóterilip, qaıta-qaıta dárigerler shaqyryp, ózimizdi ábden qorqytty. Áıteýir, úshinshi aptada ǵana balam basyn kóterip, mektepke barýǵa jarady. Osy ýaqyt aralyǵynda balanyń aýyryp jatqanyn bilse de muǵaliminen qyms etken habar bolǵan joq. (Qaıtsin, onyń jalǵyz mindeti – bilim berý ǵoı). Meıli, oǵan eshkim de renjimeıdi... Al mektepke barǵan kúni balamnan «apaıyń densaýlyǵyńdy surady ma, táýir boldyń ba dep aıtty ma?» desem, «joq, eshteńe suramady», deıdi. «Al synyptastaryń she, olar surady ma?» desem, «joq eshkim suramady, tek janymda otyratyn qyz: sen aýyryp jata berýiń kerek edi» depti. Mundaıdan shoshyp ketesiń, árıne.
Mine, bul mektepte meıirim men janashyrlyqtyń, ıaǵnı adamı qasıetterdiń egilmegendiginiń aıqyn kórinisi. Muǵalimge báribir bolyp turǵan dúnıege oqýshylary da solaı qaraıdy. Al erteń, óse kele osy balalardyń biri úıinen myltyq ákelip, bir sózge kelmeı birin-biri atsa, eshteńege tań qalýdyń keregi joq. О́ıtkeni, adamgershilik tárbıe bermeı, tek bilim ǵana berip, onyń ózine jarystyryp, bir-birin básekelestirip, jaýyqtyryp jatqan mekteptiń jetken jeri osy bolady. Amerıka mektepterinde ondaıdyń jıi bolý sebebin biz endi bile bastadyq.
Osyǵan dál kerisinshe jaǵdaı qazaq-túrik lıseılerinde bolyp jatyr. Onda balalardyń boıyna bir-birine degen baýyrmaldyqty, ystyq yqylasty bilimmen birge sińiredi. Sodan da bir-birin sál kórmeı qalsa, balalar saǵynyp, qushaqtasa kórisip jatady. Aldymen adamgershilikti bastaryna sińirip jatqan balalardyń júzderi de jarqyn, bir-birine degen jyly sózderi de daıyn. Tipti bulardyń bilim sapasy da artyq. Jyl saıyn joǵary oqý oryndarynda tegin granttarynyń negizgi bóligin osyndaı mektepterdiń túlekteri alyp jatyr. Osynyń ózi aldymen tárbıe, sosyn bilim deıtin bizdiń babalarymyzdyń danalyǵyn dáleldep tur emes pe? Endeshe, mektepte tárbıe berýdiń qajeti joq dep bir aqymaq sheneýniktiń aıtqanyn tyńdamaı, danalarymyzdyń jolymen júrsek, qane...
Jaqsybaı SAMRAT,
«Egemen Qazaqstan»
